Czas Emancypantek

Karnawał we wspomnieniach

Karnawał i bale karnawałowe zajmują istotne miejsce we wspomnieniach i pamiętnikach.

Na karnawał tegoroczny zjechała do Warszawy ciocia Chłapowska, siostra wuja Maurycego Horwatta, z Marysią i Janinką. Zamieszkały w Europejskim. Apartament składał się z dużego względnie salonu i dwóch mniejszych pokoi sypialnych na pierwszym piętrze. Ciocia prosiła mnie, bym jej dopomagał w zapraszaniu młodych ludzi na dnie jej przyjęć i w ogóle, żebym był zawsze pod ręką na zatkanie dziury, lub też do załatwienia różnych spraw, jednym słowem rodzajem popychadła.

Antoni Kieniewicz, Nad Prypecią, dawno temu... Wspomnienia zamierzchłej przeszłości, Wrocław 1989

Jednym z ostatnich balów bieżącego karnawału był urządzony przez panią Konstantową Górską doroczny wielki bal w sali Malinowej na cele dobroczynne. Główną atrakcją tej zabawy było to, że wszystkie panie miały się ukazać w stylowych uczesaniach główek. Oczywiście wieczorem pobiegłem na Bracką. Bardzo ładna różowa sukienka, przybrana koronkami, a główka z długimi ciemnymi lokami – „Marie Antoinette! Jak marzenie!" Z twarzyczki jej widać było, że jest ze swego wyglądu zadowolona.

Antoni Kieniewicz, Nad Prypecią, dawno temu... Wspomnienia zamierzchłej przeszłości, Wrocław 1989

Rozstanie nie trwało jednak długo, gdyż we dwa tygodnie po moim do Warszawy powrocie zjechali Ruciowie oraz Stasiowie Horwattowie. Karnawał był w pełni. Warszawa, rzec można, szalała. Codziennie bal za balem: prywatne, publiczne, dobroczynne. Obie moje pary mieszkały u matki swojej, pani Ledóchowskiej, w obszernym mieszkaniu przy ulicy Wiejskiej. Nie było dnia, by Lela i Sofineta nie tańczyły. Obie miały kolosalne powodzenie, gdyż przepięknie tańczyły, zwłaszcza mazura, toteż stale obie figurowały z najlepszymi tancerzami w pierwszej czwórce. Ja się też trochę ruszałem. Sprawiłem sobie frak i dwa do trzech razy w tygodniu bywałem na mniejszych i większych przyjęciach z tańcami.

Antoni Kieniewicz, Nad Prypecią, dawno temu... Wspomnienia zamierzchłej przeszłości, Wrocław 1989

Karnawał tegoroczny był wyjątkowo huczny. Najbardziej arystokratyczny świat z całej Polski zjechał do Warszawy. Moc pięknych, zamożnych, utytułowanych i po raz pierwszy przybyłych na karnawał panien z różnych stron kraju ściągnął do Warszawy moc zaciekawionej młodzieży męskiej, toteż o wiele więcej niż dawniej bywało bali prywatnych ze wspaniałymi przyjęciami, a znacznie mniej tak zwany świat uczęszczał na bale publiczne. „Na te drugie chodzi miasto" – mówiono w salonach.

Antoni Kieniewicz, Nad Prypecią, dawno temu... Wspomnienia zamierzchłej przeszłości, Wrocław 1989

Ówczesne Wilno około roku 1894 miało liczne, świetne i bawiące się towarzystwo. Moja matka w tym gronie brała żywy udział. Tyle znajomych i krewnych prowadziło domy otwarte, że w czasie karnawału dwa bale prywatne rywalizowały ze sobą jednego wieczora. Tyszkiewiczowie byli młodzi, jeszcze nie zrujnowani, odegrali dużą rolę. Nawet p. Klementyna Tyszkiewiczowa, w rozkwicie piękności, zjeżdżała do Wilna. Brat jej, p. Józef Potocki, tak się zakochał w pięknej pannie Ninie Wereszczakównie, że prawie się o nią oświadczył. Śliczne Oskierczanki i jeszcze ładniejsze Cywińskie czarowały wszystkich. W czasie jednej z tych zim Władysław Tyszkiewicz organizował żywe obrazy, w których ciocia Isia Lubańska wystąpiła jako nimfa Kalipso. Pozostała po tym jej występie fotografia, na której ciocia w powłóczystym płaszczu z niebieskiego aksamitu, z półksiężycem brylantowym we włosach i rodzaju tuniki haftowanej złotem, tj. kostiumie greckim pojętym wedle ówczesnej mody. Ucząc się „roli", chodziła po naszym saloniku podrzucając kulę w bilbokecie i powtarzając: Calipso ne pouvait se consoler du depart d'Ulisse. Moja matka zdobyła wielkie powodzenie grając w komedii L'Etincelle i zakasowała swoją rolą współpartnerkę, p. Genowefę Platerową.

Janina z Puttkamerów Żółtowska, Inne czasy, inni ludzie, Londyn 1998

Nastrój karnawałowy dobrze też oddawały kwiaciarnie, gdzie na tle luster, wśród zapachu paproci i mchu unosiły się subtelne wonie nicejskich fiołków i mimozy, dostarczanych obficie w wielkich koszykach z łozy.
Po ulicach jeździły nieocenione krakowskie karetki, gorszy gatunek jednokonnego, zamkniętego coupe, rozwożąc matki z córkami po „żurach" (czyli starych cotygodniowych, popołudniowych przyjęciach), albo młodych ludzi, zbywających nudne dla nich wizyty z pomocą biletów wizytowych. Rzucało się ich jeden z przygiętym rogiem dla matki z córką lub córkami, dwa dla małżeństwa. Z Warszawy, zasmuconej jeszcze wstrząsami rewolucji, kto mógł, ściągał do Krakowa i bale odbywały się po balach, z wyróżnieniem dwóch publicznych, na których bywało „towarzystwo", bo były patronowane przez gospodynie o najświetniejszych nazwiskach: bal kolonii wakacyjnych w Rabce, czyli rabczański, i św. Wincentego a Paulo, odbywający się co roku w ostatni piątek karnawału. Zaczynano na nim tańczyć po północy.

Janina z Puttkamerów Żółtowska, Inne czasy, inni ludzie, Londyn 1998

Karnawał, w którym uczestniczyłam [w 1909 r.], był świetny i wesoły, ale jego początek nie był dla mnie przyjemny, bo nie miałam w Krakowie krewnych ani przyjaciółek i koleżanek, i nie należałam do żadnego zżytego ze sobą klanu. Nie pamiętam np., żebym zasiadywała w damskiej garderobie, gdzie panny między tańcami poprawiały suknie i uczesanie i długie chwile trawiły na poufnych rozmowach. Prawa rządzące takim dorocznym zjazdem były proste. Parę wizyt wystarczyło dla poznania innych pań, które z Litwy, Poznańskiego albo Podola zjechały z córkami, jeden bal dla poznania tancerzy, po czym zaproszenia mnożyły się, bo wszyscy, nie znając się nawet, wiedzieli, kim są i co się im należy. Grono tak zwanego towarzystwa rządziło się przeważnie zasadami poczciwości i życzliwości. W tym licznym zespole osób, spotykających się prawie ciągle, istniała równocześnie ogromna skala odcieni i dziesięcioro Bożych przykazań nie było nigdy tak ściśle przestrzegane jak pewne przywileje i autorytety. Podział na arystokrację i osoby uprzywilejowane, a więc dopuszczone do ich bliższej znajomości, urywał się gdzieś, gdzie jeszcze trwało tak zwane towarzystwo, ale biada niepowołanym, którzy by chcieli przekroczyć ten niewidzialny krąg. Na balach tańczono w rodzinnym klanie i tylko z kuzynami, małżeństwa kojarzyły się też wedle praw o wiele większej wyłączności niż piętnaście lat później.

Janina z Puttkamerów Żółtowska, Inne czasy, inni ludzie, Londyn 1998

Za młodu wydawało mi się, że straszna szkoda każdego grosza, który idzie na karnawał, na stroje, na przyjęcia. Dziś (…) zmieniłam zdanie. Karnawał to żniwa dla całego przemysłu. Nieudany karnawał to dekret nędzy i licytacji na mnóstwo rodzin. Ogrodnicy, tapicerzy, pracownie sukien, pracownie kwiatów sztucznych, wszystko to przez resztę roku prawie nie ma zarobku, zaledwie wegetuje i końce im się zaledwie schodzą i dopiero karnawał decydującą o ich egzystencji staje się chwilą. Nie trzeba więc życzyć źle karnawałowi! Niech się bawią, bez zbytku i wydatków nad miarę, ale niech się bawią.

Anna z Działyńskich Potocka, Mój pamiętnik, Warszawa 1973

Miło karnawały wspomina także Maria Małgorzata z Radziwiłłów Potocka:

Moi rodzice nie życzyli sobie, bym wyszła za mąż za Niemca i pragnęli, bym poznała towarzystwo polskie, a w Krakowie właśnie tego roku był bardzo ożywiony karnawał.

Maria Małgorzata z Radziwiłłów Potocka, Z moich wspomnień, Łomianki 2010

W czasie, o którym piszę, dała tam pani Iza śliczny bal. Tańczono prawie co dzień prócz piątków (dawny pobożny zwyczaj krakowski). Za to w piątki bywały rauty, zwykle dobroczynne na jakiś cel, w „Hotelu Saskim”, ale i tam od dwunastej w nocy już tańczono.

Maria Małgorzata z Radziwiłłów Potocka, Z moich wspomnień, Łomianki 2010

Maria z Łubieńskich Górska była wobec kosztownych zabaw raczej krytyczna. Jej stanowisko przestało być tak nieprzejednane, gdy dorosła jej jedyna córka, Pia, i w związku z tym zaczęły spędzać karnawał w Warszawie lub Krakowie.

Zima w Warszawie przebyta nie postanowiła Boguni. Wprawdzie starał się o nią Jan Popiel, ale tak był jej przeciwny, że go odmówiła. Drugi karnawał we Lwowie tylko przyczynił się do małżeństwa Zdzisława.

Maria z Łubieńskich Górska, Gdybym mniej kochała, Warszawa 1996

Rok 1890:

Jeździłam na parę dni za sprawunkami do Warszawy. Niesłychana rzecz doprawdy, jak się tam tej zimy bawiono. Powszechna bieda zapowiadała cichy karnawał, ale po trochu zaczęli się wciągać i do zbytków niesłychanych przyszło. Wina w tym największa starszych, poważniejszych ludzi, którzy mogliby pewien ton nadać salonom, ale tak wszyscy ręce opuścili, tak nikt się do żadnego nie poczuwa społecznego obowiązku, że doprawdy desperacje biorą.
Młodzi, lub z dalekich stron Kraju nieznani przybysze, chcą nowością ująć towarzystwo warszawskie, zrobić sobie pewną pozycję, a córkom reklamę majątku. Starsi zaś, co lepsze pamiętają czasy, pogrążeni są w smutku lub grzesznej obojętności.
Ani pani Augustowa Potocka, ani pan Aleksander Ostrowski, prezes Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, ani książę Tadeusz Lubomirski, Sybirak, prezes Towarzystwa Dobroczynności, nie przyjmują nikogo, nie widują ludzi, bo ich to męczy i nudzi. Stąd nikt ich nie zna (mówię o świecie towarzyskim) i żadnego wpływu nie mają, żadna poważna nie tworzy się opinia.
W zeszłym roku inicjatorką balów i kostiumów byłą pani Komarowa ze Żmudzi. Chciała córkę wydać, urządziła więc bal z dwunastoma parami markizów, a pod pozorem prób menueta zwabiła do siebie młodzież. Udało jej się córkę wydać za Franusia Górskiego, w tym roku więc zjawia się pani Sianorzecka z Białorusi. Też poprzedza ją reputacja milionów, a na utorowane już przez panią Komarową drogi i ona wstępuje.
Tym razem nie menuety i pasterze a la Vatteau, ale bal kostiumowy będzie warszawskiej biedzie urągał. Osiemnastu więc, po większej części hołyszów, sprawia sobie czerwone fraki, a panie wszystkie przebrane: Józiowa Weysenhoff za jaskółkę, siostra jej, pani Kościelska, za Japonkę, Zosia Górska, córka Kostusia, prześliczny ma strój oryginalny stary żydowski i okryta jest klejnotami, panna Jezierska Turczynka, także była i Maria Stuart, i Albanka, i perła w muszli, i Neapolitanka, i wiele innych, których nie pomnę.
Wszystkie te przebrania na balu publicznym na dochód szpitalika dziecinnego znów wystąpiły, a był i kulig z Krakowiaków złożony. Dosyć, że co wszyscy biedacy wypędzeni z urzędów za to, że są katolikami i Polakami, mogli widzieć, a raczej słyszeć, że polskie towarzystwo bawi się hucznie i wesoło.

Maria z Łubieńskich Górska, Gdybym mniej kochała, t. I., Warszawa 1996

Rok 1898:

Litwa dostarczyła Warszawie masę bogatych panien w tym roku. Są dwie Komarówny, córki tak zwanego Nababa, dwie Rudomiczówny, rozumne, mówią, i miłe, dwie Platerówny Kolowrat, panna Kierbedź, córka inżyniera, co most na Wiśle stawiał, i wiele innych, bo liczą panien sześćdziesiąt, a kawalerów dwunastu. Może i Antoś matrymonialnych gustów w tej obfitości materiału nabierze.