Jako pani domu

Główną rolą kobiety było prowadzenie domu. „Panią domu”, czy też „gospodynię” uznaję za osobną kategorię, gdyż nie była ona bezpośrednio związana ze stanem cywilnym. Oczywiście, zazwyczaj panią domu była żona, ale mogła też nią być dorosła córka (w domu ojca), siostra, wdowa, krewna, bywały też gospodynie do wynajęcia.

Prowadzenie domu nie było zajęciem łatwym. Wymagało sprawnego zarządzania służbą, prowadzenia budżetu i starannego planowania – wiele czynności wiązało się z konkretną porą roku czy miesiącem. Na wsi dochodziło jeszcze tak zwane „gospodarstwo kobiece” - część gospodarki, którą tradycyjnie zajmowały się kobiety( i z której czerpały dochody). Chociaż pani domu wielu czynności nie wykonywała sama, na nią spadało planowanie i nadzór, a także należyte wyszkolenie służby.

Rolę gospodyni domowej bardzo idealizowano. Podkreślano, jak jest trudna i skomplikowana i jakiej wiedzy wymaga. Przypisywano jej także wielki wpływ na finanse rodziny (dobra pani domu umiała nie tylko najlepiej zarządzić pieniędzmi, ale czasami także zapewnić dodatkowe dochody), a nawet kraju. Publikowano liczne poradniki zarządzania domem, albo nawet dotyczące poszczególnych jego aspektów. Największą rolę odgrywała tu słynna Lucyna Ćwierczakiewiczowa, autorka nie tylko niezwykle popularnych książek kucharskich, ale także różnego rodzaju innych publikacji mających pomóc gospodyniom, na przykład kalendarza „Kolęda dla gospodyń”.
 

Bielizna stołowa

Bielizna stołowa była ważnym elementem wyposażenia gospodarstwa i istotną częścią wyprawy panny młodej. Konieczny był duży zapas obrusów różnej wielkości, ponieważ łatwo się brudziły, a pranie robiło się rzadko. Zaś odpowiednio nakryty stół nie mógł się obyć bez świeżego, lśniącego czystością obrusa. Na użytek codzienny zalecano oczywiście obrusy skromniejsze (a nawet ceratę), najpiękniejsze i najdelikatniejsze pozostawiając na przyjęcie gości.

Pokój dziecięcy

Urządzeniu pokoju dziecięcego poświęcano w poradnikach mniej uwagi, niż innym pomieszczeniom. Jego wystrój nie podlegał modzie, nie oglądały go osoby spoza rodziny. Bardziej niż na estetykę zwracano uwagę na higienę i łatwość utrzymania porządku – zalecano meble proste i nieliczne, podłogę łatwą do umycia. Przypominano o dobrym oświetleniu i wentylacji.
Małe dzieci mieszkały w jednym pokoju, dopiero starsze dzielono według płci. Pokój dziecięcy był nadzorowany przez bonę lub jedną ze służących.

Jak urządzić gabinet dla pana

Gabinet do pracy był wyłącznym pokojem pana domu. Mógł się w nim izolować od reszty domowników, nie przeszkadzały mu tam dzieci ani żona, sprzątanie odbywało się pod jego nieobecność i pod ścisłym nadzorem pani. Nie istniał odpowiednik takiego pomieszczenia dla pani domu – tylko do pewnego stopnia był nim buduar, który (w odróżnieniu od gabinetu) uważano za pomieszczenie niekonieczne. Jeżeli liczba pomieszczeń była ograniczona (jak w większości mieszkań w mieście), osobny gabinet dla pana miał zdecydowanie pierwszeństwo.

Pomieszczenie dla służby

Służba domowa musiała gdzieś spać i gdzieś trzymać swoje rzeczy. W większych dworach wiejskich łatwiej było wygospodarować miejsce, chociaż i tam niekoniecznie była tradycja przeznaczania dla służby (nie licząc tej o najwyższej randze, jak np. ochmistrzyni/gospodyni) osobnych pokoi. W miejskich mieszkaniach był to większy problem. Zazwyczaj służące spały w kuchni, co rodziło liczne problemy natury logistycznej, higienicznej i moralnej.

Stosunki ze służbą

Jednym z ważnych obowiązków pani domu było zarządzanie służbą. W czasach, gdy wszystko trzeba było robić ręcznie ilość czynności do wykonania była taka, że nawet dość skromne gospodarstwo nie mogło obyć się bez pomocy. Ilość służby zależała od warunków i zamożności państwa.

Stosunki między państwem a służbą stawały się coraz bardziej skomplikowane. Zniesiono pańszczyznę, która kiedyś zapewniała stały napływ taniej siły roboczej. Jednocześnie rozwój przemysłu oferował młodym kobietom pracę alternatywną do służby domowej, pod niektórymi względami bardziej atrakcyjną (dysponowanie własnym czasem, brak nadzoru nad jej pozapracowymi aktywnościami). Zwłaszcza w miastach służba stawała się coraz droższa i zwiększały się jej wymagania finansowe i inne wobec państwa.

Jak urządzić spiżarnię

Kontrola nad spiżarnią była jednym z najważniejszych elementów władzy gospodyni, a „klucze od spiżarni” tej władzy symbolem. Dobrze urządzona i wszechstronnie zaopatrzona spiżarnia była z kolei miarą jej osiągnięć i – ewentualnie ‒ powodem do dumy.
Spiżarnia, czyli pomieszczenie służące do przechowywania żywności, była niezbyt może wytwornym, ale za to niezbędnym elementem domu. Musiała być odpowiednio przestronna i zapewniać właściwe warunki przechowywania różnych rodzajów produktów i pożywienia.

Podróżowanie

Wyjazdy i podróże stawały się coraz częstszym elementem życia. Tworzyła się w związku z nimi specjalna etykieta, specjalna moda i specjalne umiejętności. Trzeba było wiedzieć, jak się należycie przygotować – ile rzeczy zabrać, jakie one powinny być, jak je spakować, jak zorganizować życie.

Menu na obiad proszony - wina

Przy wydawaniu eleganckiego obiadu proszonego ważny był nie tylko dobór gości i odpowiednie menu, ale także starannie dobrane alkohole.

Menu na obiad proszony

Przykładowe menu na obiad proszony.

Podwieczorek

Podwieczorki jadano przede wszystkim na wsi, gdzie dzień zaczynał się wcześniej, a zatem wcześniej był i obiad. Jadano je latem, kiedy dzień był dłuższy. W mieście, gdzie obiady często dostosowane były do godzin pracy biur, nie były aż tak potrzebne.

Rodzaje robótek

Prace ręczne, którym oddawały się kobiety, niektórzy dzielili na praktyczne i niepraktyczne, albo wręcz na potrzebne i niepotrzebne. Praktyczne i potrzebne było oczywiście szycie i cerowanie, a także robienie na drutach (zwłaszcza pończoch). Dalej podział już nie był taki prosty – wśród licznych rodzajów prac ręcznych znajdowało się sporo czysto ozdobnych, ale i one mogły się czasami przydać, na przykład do przyozdobienia stroju czy do wykonania prezentu dla kogoś z rodziny.

Kolęda (prezenty świąteczne)

Prezenty świąteczne, zwane także kolędą (kolendą) lub gwiazdką, stanowiły nieoddzielną część obchodów Bożego Narodzenia, chociaż niekoniecznie w tej samej formie, jaka obowiązuje dzisiaj. Kolorowe prezenty i smaczne łakocie czekały w Wigilię pod choinką przede wszystkim na małe dzieci. Dorośli otrzymywali podarki skromniejsze i niekoniecznie w ten akurat dzień – kolęda mogła być również podarkiem noworocznym.