Istotnym elementem warszawskiego życia towarzyskiego w czerwcu były wyścigi konne. Były one częścią tzw. letniego karnawału, czyli sezonu balów i zabaw, a także pikników i innych wydarzeń plenerowych. Hodowla koni wyścigowych, jako bardzo kosztowna, była przywilejem ludzi zamożnych i posiadających odpowiedniej wielkości majątki ziemskie, stąd prestiż wyścigów.

Panie przyglądały się wyścigom z otwartych powozów lub z trybuny. Nie wypadało im zbyt angażować się emocjonalnie, ani wypowiadać się na temat szczegółów hodowli koni, chociaż były takie, które dobrze się na niej znały. Nie wypadało im także uprawiać hazardu (u Prusa panna Izabela zakłada się co prawda, że klacz Wokulskiego zwycięży, ale tylko z ciotką).

 

Na wyścigach wczoraj i w Sobotę, pomimo deszczu, niebrakło Publiczności, Damy nawet dość licznie zebrać się raczyły, by na tych nowoczesnych turniejach zachęcać śmiałych spółzawodników i obdarzać zwycięzców najpiękniejszą nagrodą, uśmiechem.

„Kurier Warszawski”, 1865

 

Nigdy może nie jawiło się na ulicach Warszawy tyle świetnych ekwipażów, jak obecnie. Podczas wyścigów naprzykład powozy do najęcia doszły do bajecznej ceny, żądano za trzygodzinną przejażdżkę na plac Mokotowski od 10 do 16 rs., a faktem jest nieulegających wątpliwości, że wszystkie powozy nawet po tak wysokiej cenie zostały wynajęte. Dawniej zadawalano się miejscem na galeryi skąd doskonale można objąć cały widok, obecnie wszyscy ekwipażowi chcą wjeżdżać w szranki, chociaż to i drożej kosztuje i pozbawia możności objęcia wzrokiem wszystkich szczegółów gonitw.
Ale tak modny świat czyni, dlaczegóżby więc jedni mieli być gorsi od drugich?
Naturalnie łatwo zrozumieć, że kto chce jechać powozem, ten musi mieć stosowną do tego toaletę.— A więc i pod tym względem pozory były świetne— niema co mówić. Aż łuna bila od tych wszystkich strojnych dam, przesuwających się przed oczami śpieszącego tłumu. Są tacy, którzy starczą na to, ale ile dziur takie stosowanie się do wymagań wielkoświatowych porobiło w różnych domowych budżetach, trudno naprawdę zliczyć.

Wacław Szymanowski, Przegląd, w: „Bluszcz”, 1871

 

W teatrze, w loży, w trybunach wyścigowych, parlamentarnych itd., na przodzie siada matka z córką a ojciec z tyłu.

Zwyczaje towarzyskie (Le savoir-vivre) w ważniejszych okolicznościach życia przyjęte, według dzieł francuskich spisane, Kraków 1876

 

W karnawale lub w porze wyścigów panny takie zjeżdżają do miast, a zjawienie się ich ma wszystkie cechy maskarady, bo domowe perkaliki i tybeciki zamieniają na balowe suknie jedwabne lub lekkie pajęcze tkaniny, skrojone podług paryzkich żurnalów, paradują w najętych powozach, przebierają poczciwych Grzesiów i Kubów w sutą liberyję i za pożyczane pieniądze oszukują świat wystawnością, za którą kryje się brudne skąpstwo i ruina majątkowa.

Michał Bałucki, Album kandydatek do stanu małżeńskiego. Z notat starego kawalera, Kraków 1877

 

Skończył nareszcie dni swoje ów tak zwany „letni karnawał warszawski" i doprawdy nie możemy pożegnać go inaczej jak tylko najszczerszem życzeniem „by w podobnych warunkach nie powracał więcej". Mamy tu głównie na myśli wystawę koni i wyścigi, których jedynem zdaje się celem: bezmyślna zabawka panów.

Z kraju i z zagranicy, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1882

 

Towarzystwo wyścigów konnych połączyło ze swą zabawą modną a przystępną jedynie panom i pankom, wystawę koni i inwentarza na placu Ujazdowskim. Jest to z kolei trzecia wystawa otworzona 10 czerwca r. b ., na której przeważnie spotykamy okazy zbytkowe, wyhodowane przez właścicieli większych posiadłości, najmniej zaś licznie są reprezentowane działy tak koni jak i inwentarza mające bezpośredni związek z gospodarstwem praktycznem.

Dwie wystawy, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1882

 

Wyścigi konne powtarzają się w Paryżu co tydzień, zacząwszy od marca, ale czerwcowe dopiero ściągają cały świat elegancki; można je nazwać prawdziwą wystawą mody letniej. Byliśmy w tym roku na tych godach: pogoda sprzyjała w całem słowa znaczeniu, można więc było przypatrzyć się dowoli strojom wytwornych Paryżanek. Cośmy widzieli powtórzymy tu wiernie.

Korespondencya z Paryża o ubiorach, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1882

 

Ostatnim akkordem w uwerturze letniego sezonu u nas był zjazd obywateli wiejskich, zwabionych na bruk Warszawy rozmaitemi pokuszeniami; najwięcej interessu wzbudziła, jak co rok, wystawa inwentarza i jarmark wełniany. Wystawa okazała się bardzo dobrym i praktycznym pomysłem Zarządu Towarzystwa Wyścigów Konnych, bo od kilku lat ożywiła ruch przemysłowo-handlowy i dała pożądaną sposobność wymiany zdań, regulowania interessów, osobistego zetknięcia się i zawiązywania pożytecznych stosunków w sferze naszego ziemiaństwa.

Pogawędka, w: „Bluszcz”, 1884

 

W Warszawie rozpoczyna się już tak zwany „karnawał letni", który z powodu wystawy przemysłowo-rolniczej, będzie bardziej ruchliwym i ożywionym niż zwykle. Kupcy warszawscy, którzy uskarżają się na ogólny zastój w interesach i stagnacyą, obiecują sobie, że ruch czerwcowy powetuje im straty. To też za pomocą wszelkiego rodzaju ogłoszeń i reklam, starają się zwracać na swe sklepy uwagę publiczności. Być może, że nadzieja nie zawiedzie handlujących, gdyż wystawa, wyścigi i jarmark wełniany, ściągną do miasta znaczną liczbę gości i wywołają tak upragnione ożywienie.

Wiadomości z kraju, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1885

 

Dwa są punkta kulminacyjne w życiu towarzyskiem Warszawy: karnawał i wyścigi. W czerwcu, kiedy równocześnie schodzi się i wystawa i jarmark wełniany, zjazd bywa wielki, gości, zwłaszcza wiejskich dużo, nastaje właśnie ta druga epoka warszawskich zabaw, karnawałem letnim nazwana.

Antoni Zaleski, Towarzystwo warszawskie. Listy do przyjaciółki, przez Baronową X. Y. Z., Kraków, t. I 1886

 

Zabawy zimowe trwają w Warszawie przez cały karnawał i wielki post. Po świętach Wielkanocnych ruch towarzyski zaczyna słabnąć na parę miesięcy, ażeby znowu w czerwcu ożywić się i zabłysnąć w epoce wyścigów i wystawy... Na „letni karnawał” zjazd ze wsi bywa mniejszy, zawsze jednak jest znaczny, a zebrania przenoszą się z salonów do lóż wystawowych, na wyścigi, gdzie się odwiedza znajomych w ich powozach – na koncertach w Dolinie Szwajcarskiej, które jednak z każdym rokiem coraz bardziej wychodzą z mody – a jeśli zjazd liczny i chęć do zabaw większa, to trafi się czasem i niejeden bal prywatny i parę pikników towarzyskich w jakimś arystokratycznym lokalu lub za miastem, najczęściej w Marcellinie , willi-restauracyi, położonej za rogatkami belwederskiemi.

Antoni Zaleski, Towarzystwo warszawskie. Listy do przyjaciółki, przez Baronową X. Y. Z., Kraków, t. I 1886

 

Te chłody zepsuły nam nasz letni karnawał i pogrążyły w najczarniejszym humorze sportsmenów lądowych i wodnych; obiecywano sobie tyle z wyścigów na Mokotowskich Polach, które na nowym torze, w nowem ogrodzeniu, wśród nowych trybun,, lóż, stajen i totalizatorów miały nabrać więcej europejskiego splendoru, a tymczasem deszcze i chłody psuły po większej części zamierzony effekt.
Niepocieszone muszą być nasze damy, dla których wyścigi są zarazem wystawą strojów, najświeższej mody, najbardziej oryginalnego gustu, szyku i zbytków. Wszystko to ma już w naszej prassie specjalnego sprawozdawcę, który argusowem okiem „tam sięga, gdzie wzrok“ profanów sięgnąć nie może, i sumiennie opisuje każdy kostyum, każdy kapelusz, każdą falbankę na naszych warszawskich strojnisiach. Raut, bal, wieczorek, koncert, wyścigi, chrzest czy ślub w naszym high-lifie, nie obejdzie się bez całych szpalt szczegółowego sprawozdania modnej kostyumologii.
Nie każdemu chyba śmiertelnikowi nieba dały tak płaską głowę, aby go nawet w sezonie ogórkowym zajmowały pompony hrabianki P. lub stanik uroczej pani K.
Wogóle kwestya toaletowa za dużo nam zabiera czasu, miejsca i pieniędzy.

Quis., Pogawędka, w: „Bluszcz”, 1887

 

Letni karnawał w całej pełni!... Mamy wyścigi na Mokotowie, wystawę na Ujazdowie, jarmark wełniany na Nowogrodzkiej, mamy wycieczki w okolice Warszawy, festyny, koncerta, bale pod gołem niebem, ogródkowe teatrzyki i gościnne występy: czegóż ci więcej trzeba duszo wrażeń chciwa?...
Przyznaję się, że na wyścigach dotąd nie byłem, a to z tej prostej przyczyny, że pomimo całej świetności dochodów autorskich własnego konia jeszcze nie mam i do klubu się nie zapisałem, cudzych tryumfów nie jestem ciekawy, na sportsmana nie pozuję, kurzu łykać nie lubię czasu nie mam na stracenie, a totalizatora boję się, jak wszelkich pokuszeń, od których wpływu wypraszałem się od dziecinnych lat w pacierzu.
Mam jednak dobrych przyjaciół, ludzi normalnie spokojnych, których wszelako sezon wyścigowy zmienia do niepoznania; ci pędzą na Mokotów z ogromną lorynetą połową na pasku, z programem, notesikiem, w kieszeni, z macintoshem na ramieniu i roznamiętniają się do rozmaitych koni pełnej krwi i nie pełnej, stawiają zakłady, dyskutują głośno, spierają się i mają minę naturalizowanych Anglików przez cały czas gonitw na Mokotowskiem Polu.

Quis., Pogawędka, w: „Bluszcz”, 1888

 

Wielkie wyścigi konne z nagrodą 100,000 franków, zakończyły wiosenny karnawał. Piękna pogoda sprzyjała tej dorocznej uroczystości, można też było nakarmić oczy widokiem świeżych strojów. Kolory jasne panowały tak w sukniach jak w kapeluszach. Mnóstwo uważaliśmy białych spódniczek z muszlinu lub tiulu haftowanego w deseń, przybranych wolantami, stanik zastępowała długa żakietka z materyi blado różowej, heliotropowej lub blado zielonej vert choux, rzęsisto nagarnirowana koronką, przybrana puklami ze wstążki.

S.D., Korespondencya z Paryża o ubiorach, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1888

 

Taką wystawą mód wiosennych bywają co rok wielkie wyścigi w lasku bulońskim i zabawy kwiatowe; wystawa zimowa większe nasuwa trudności, lecz i na to znalazła się rada.

S.[eweryna] D.[uchińska], Korespondencya z Paryża o ubiorach, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1890

 

Tu znów wabią nas do poglądów odgłosy mniej pobożne. Konne wyścigi wiosenne rozpoczynają się. Wszyscy ci, którzy do sportu należą i niestety ci, którzy tam należeć nie powinni, przygotowują się do tej gry hazardownej. Nietylko mężczyźni oddają się tej rozrywce, płeć piękna nie zadawalnia się już więcej rolą widzów i bierze czynny udział zarówno z panami, a właściwym jej zadaniem byłoby, swą obecnością upiększać miejsce wyścigów. Lecz przy sposobności więcej o tem; zamierzamy nasz następny zeszyt poświęcić wyłącznie sportowi, który opiszemy naszym czytelniczkom w ogólności, szczegółowo zaś ze względu na współudział kobiecy.

Przegląd mód, w: „Nowe Mody”, 1890

 

Od amazonek do owych pań, które hołdują sportowi tylko platonicznie — mianowicie na turfie — jest nieco wielki krok. Jednak tualeta turfowa. która nie jest przeznaczoną wyłącznie na ten cel i która przechodzi wszystkie zmiany mody, jest o wiele wdzięczniejszym tematem dla sprawozdawczym mody aniżeli amazonka, która dokładnie odpowiadać musi wymaganiom praktycznym i mniej więcej co do kroju zawsze jednakową zostanie. Odwiedzanie turfu przez płeć piękną jest wszędzie o wiele liczniejsze jak udział w jaździe konnej, która to rozrywka wymaga nadzwyczajnych środków. Ubolewamy jedynie nad tem, że i płeć piękna popadła z czasem w błąd i śledzi wyścigi konne nie wyłącznie z ciekawością, lecz z nerwowym zainteresowaniem się. Jeśli matki podczas dni wyścigowych nie zajmują się niczem innym jak tylko szansami swego „favorits“ nie powinniśmy się dziwić, że ich synalki również nie znają dzisiaj szlachetniejszej rozrywki, jak zajmowanie się turfem, gdzie spieszą z każdym centem i że rodowód koni i imiona dżokejów lepiej znają, aniżeli historyę ojczystą i poboczne rzeki Wisły. — O tem mielibyśmy dużo do pisania, lecz sprawozdawczym mody nie powinna oddawać się takim rzeczom, które należą do działu moralistów; zadaniem naszym wyłącznie są stroje. Otóż więc. W każdym razie mamy tu dość ładnych rzeczy do opisania, co dowodzą piękne tualety turfowe na odwrotnej stronie okładki i suknia turfowa nr. 6. Powiedzieć możemy z wszelką dokładnością, że najbardziej łubiane stroje na turfie będą krojem „princesse“, proste co do kroju, proste lecz bogate co do materyału. Obce przybranie, wyjąwszy aksamitnych pasów i kolorowych haftów paciorkowych, mało będzie w używaniu, natomiast tym większa rozmaitość będzie w parasolkach, kapeluszach i okrywkach.
Pierwsze często są z przeźroczystej gazy z malowidłem ręcznym, przedstawiającym sceny z życia turfowego, inne złożone są z wstawek koronkowych i wstążek i nie chronią bynajmniej od promieni słonecznych, również jak i tamte, dozwalając im odbijać się w szlachetnych kamieniach grzebieni wetkanych we włosach, które widać zupełnie przez malutkie toczki nieco ku tyłowi nasadzone. Śliczny toczek stosowny do tualety popielatej jest z tiulu jedwabnego w kolorze popielatym, fałdzisto zmarszczony; na przodzie ozdoba brylantowa a z tej wychodzące pióro czaple; główkę kapelusza pokrywają czerwone goździki aksamitne, które w ten sposób są ułożone, że wyglądają jakoby były spadły na kapelusz.

Różne stroje sportowe, w: „Nowe Mody”,  1890

 

Nakoniec skończyły się wyścigi, a z niemi razem miał przyjść kres deszczom, które od sześciu tygodni, z małemi przerwami, jakby piersiom chmur dać tylko chwilę spoczynku chciały, leją a leją na ziemię do cna przemokłą. Tak przynajmniej sądziło wielu, zakładali się nawet niektórzy, pogodę i niepogodę od wyścigów czyniąc zależną.
Niestety!... zaledwie ostatni dzień wyścigów dogodził nadprogramowej zabawie i to, zapewne, czyniąc zadość gorącym pragnieniom pań należącym do sportu, które podczas nieznośnie długo-trwającej niepogody, nie mogły zaprezentować swych strojów, ani z pod rozłożonych parasolek błysnąć drażniącem swych oczu spojrzeniem. Jednak, pomimo zanadto rozrzewnionego nieba, plączącego krokodylemi łzami, mimo rozmokłego terrenu, na którym konie wyścigowców ślizgały się i łamały nogi — wyścigi odbyły się z całą akuratnością, przy napływie żądnej wrażeń publiczności, przy dźwiękach muzyki, odwiedzaniu stajni, niezwykłym ruchu totalizatora, grzmiących oklaskach dawanym folblutom, nic o tryumfach swoich niewiedzących, radości wygrywającego, tłumionem przegrywającego westchnieniu. Zwyczajowi, o jakim się nic śniło ojcom naszym, stało się zadość: kilkakroć stotysięcy rubli było w ruchu, opróżniło się parę tysięcy kieszeni, ale „Sylfida“ pokonała „Hectora,“ „Czardasz“ o pół długości przed „Kmicicem“ stanął u mety.
Wyścigi nie znają odkładań.
Nie mówiąc o dżokejach, którzy z obowiązku muszą nos swój nadstawiać pod kąpiel nieproszoną, lecz i panowie nie cofają się przed wypełnieniem tego „dewoaru.“
Ostatni dzień wyścigów był niezwykle uprzejmy dla kobiet. Uśmiechnęło się niebo, chmury, jakby na rozkaz czarodziejskiej wróżki, rozbiegły się po błękitnem polu, pozwalając złotym promieniom słońca przypatrzyć się niezrównanym, pełnym zawsze niewymownego powabu, wdziękom niewieścim.

??, Pogawędka, w: „Bluszcz, 1894

Moda ustaliła się już na całe lato, wielkie wyścigi i kwiatowe zabawy wycisnęły na niej ostatnią pieczęć. Od lata zeszłego ta jedynie w sukniach nastąpiła zmiana, że pozbawione nadmiaru wolantów i wstawek koronkowych, więcej okazują prostoty. Główną ich ozdobę stanowią wstążki, używane na szarfy, na szelki, na długie krawaty, na pukle i kokardy do staników i ramion. Rękawy doszły dziś do nadzwyczajnych rozmiarów, ztąd na okrywki najlepiej odpowiadają peleryny rozmaitej długości. Wiele widzimy czarnych, pokrytych do połowy białą albo szarą gipiurą, najczęściej w ostroszpiczaste zęby.
W kolorach tę spostrzegamy nowość, że obok bladych, jakby spłowiałych ukazują się żywsze. Najmodniejszy dziś kolor czereśni cerise, połowa kapeluszy na wyścigach, świeciła tą barwą błyszczącą. Modne też bardzo kolory: ciemno błękitny, bławatkowy, jasno zielony, lilia i żółty w różnych odcieniach.

S.[eweryna] D.[uchińska], Korespondencya z Paryża o ubiorach, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1894

 

Ze słów oburzonego felietonisty „Tygodnika Mód i Powieści” wynika, że panie (i to panie nawet z dobrych domów) nie unikały także hazardu:

Tyle lat obcym nam był hazard praktykowany przy wyścigach na zachodzie Europy, tyle lat nie wiedzieliśmy o nim, a nie byliśmy wtedy ani ubożsi, ani ciemniejsi, ani słabsi fizycznie, ani mniej pod wszelkim a wszelkim względem ukwalifikowani, do przyjmowania udziału w jakimś akcie gromadnej wesołości i do usprawiedliwienia się z tego w oczach własnych i cudzych. Ni ztąd, ni zowąd spadła nam ta zabawka niedorzeczna a rujnująca, zabawka niedostępna dla jednych, uwłaczająca dla drugich i nie upłynęło jak kilka lat a zbrataliśmy się z nią tak szczególnie, że dziś widzimy za jej pośrednictwem, w miłem pomięszaniu: ludzi stanowisk poważnych i młodzież próżniaczą, bogatych i ubogich, tych którzy są członkami rodzin szanownych i hotelowych garsonów, głośnych nawet w nauce tuż obok perukarzy, ludzi pióra i kantorzystów, kobiety domów uczciwych i te, które kobietami nie mają prawa się nazywać.

A.S., Warszawa, we Wrześniu 1895 roku, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1895

 

Przypatrzcie się tłumom, które dwukrotnie, czy trzykrotnie tygodniowo (bo dokładnie nie wiem), dążą na ogrodzony plac części mokotowskiego pola, by nasycić wzrok swój charciemi skokami koni i — przy budce totalizatora szczęścia spróbować. Nie znam historyi rozwoju owej, niewinnej zrazu zabawy, ale rzeczoznawcy to i owo mają o niej do powiedzenia.
Zaprzeszłej np. niedzieli na wyścigach konnych było obrotu w totalizatorze, nie mniej nie więcej, jak 119,300 rs.
Ładna cyfra — a co ona mówi?
Bardzo dobrze i bardzo źle zarazem. Bardzo dobrze, bo jest dowodem, że jeszcze pieniądze mamy; źle zaś bardzo, bo jest drugim dowodem, że namiętność hazardu w nas się z dniem każdym rozwija i — że, nie mając swojego Monaco, urządziliśmy je sobie pod niebem odkrytem na mokotowskiem polu. Wyścigi, same przez się, jako zabawa magnatów, mogą mieć racyę bytu, lecz, nie sądzimy ażeby jakąkolwiekbądź wagę można przywiązywać do ważności rozwoju wyścigowych stajen. W niczem a w niczem nie przyczyniają się one do bogactwa kraju. Co z tego, że Boi de Lahor (zdaje się że tak) potrafi szesnaście przeszkód przesadzić i swojemu właścicielowi kilkanaście tysięcy rubli do kieszeni napędzić? Wołałbym widzieć doskonałe stado koni roboczych, w jakie mógłby się każdy włościanin zaopatrzyć.

??, Pogawędka, w: „Bluszcz”, 1895

 

Nie tylko w Warszawie sezon wyścigowy był ważny:
Już przeszłe kwiatowe korso, i mające się odbyć wyścigi konne (Grand-Prix) trzymały i trzymają jeszcze w gorączkowym ruchu najpierwsze tutejsze pracownie mody, gdyż dwie te uroczystości są zwykle najpierwszem polem popisów tualetowych.
Po wielkich wyścigach, Paryż zazwyczaj sio wyludnia. Elegancki świat wyrusza im chłodne morskie wybrzeża, w malownicze góry, do różnych leczniczych miejscowości, lub na szerokie kwieciste pola własnych posiadłości, gdzie znów w innej formie gust i elegancya się ujawniają.

Korespondencya paryzka. Przegląd mód, w: „Bluszcz”, 1895

 

W Paryżu damy wielkiego świata w pierwsze dnie wyścigów ubierają się skromniej, dopiero pod koniec przywdziewają tak świetne toalety, odrabiane podług nowych zupełnie pomysłów, że suknie te, kapelusze, parasoliki stanowią niejako modele nowości naśladowane i w następstwie rozpowszechniające się w całej Europie. Do tych najświetniejszych strojów tło i zarazem ramy odpowiednie stanowi powóz, w którym jedzie się na wyścigi. O ile panie z całą ciekawością robią przegląd toalet, które u nich pierwsze zajmują miejsce, a obmyślają się z pragnieniem nie już zwrócenia uwagi, wyróżnienia, ale koniecznie zdobycia pierwszeństwa i powiedzmy szczerze - odniesienia zupełnego tryumfu nad innemi, tak znów panowie z zamiłowaniem znawców robią przegląd ekwipażów, rozpatrując najdrobniejsze szczegóły i nowe urządzenia już to z chęcią krytyki, albo z myślą zastosowania nowości do własnych powozów, uprzęży czy liberyi.

Powozy i uprząż, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1897

 

Chęć podobania się, niewinna, częstokroć wrodzona kokieterya, każąca kobiecie podobać się zawsze i wszystkim, próżność popychająca do błyszczenia strojem powstrzymywane powagą Wielkiego postu i uroczystym nastrojem świątecznym, teraz rozwijają się z siłą zdwojoną. Wszyscy zajęci przygotowaniem ubrań lżejszych, sukien letnich, strojów na wyścigi, pracownie ożywione gorączkowym ruchem, wystawy magazynów nęcą oczy mnóstwem nagromadzonych nowości — jest w czem wybierać, a decyzyę ułatwi przegląd modeli, jakie dajemy w Tygodniku Mód.

O ubiorach, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1897

 

Co się tyczy udziału pań i panien na wyścigach, to naturalnie bywać mogą jedynie w charakterze widzów, lub też cała czynna strona ich udziału w sporcie tego rodzaju ogranicza się na tem, że mogą być… właścicielkami ścigających się koni.

Mieczysław Rościszewski, Księga obyczajów towarzyskich, Warszawa, Lwów, 1905

 

Damy, odwiedzające wyścigi, sadowią się zwykle na specjalnych trybunach lub zostają w otwartych pojazdach. Toalety ich musza być zastosowane do pogody, ale w każdym razie powinny być jasne, ażeby nadać uroczystości wygląd weselny i bardziej ożywiony.
Wychodzić z trybun lub ekwipaży w celu przypatrzenia się wadze żokejów paniom pod żadnym pozorem nie przystoi nawet wtedy, gdy dama jest właścicielką konia.
Nikt nie wątpi o tem, że panie znają się na wadach i zaletach koni równie dobrze, jak mężczyźni, ale zapuszczać się w głośne rozprawy w tej mierze, dowodzić siły lub słabości konia, damom wogóle nie uchodzi, gdyż nie idzie to w parze z jej kobiecością.

Mieczysław Rościszewski, Dobry ton, Warszawa, Lwów, 1905

 

Najsłynniejszy może opis warszawskich wyścigów znaleźć można w „Lalce” Prusa:

Ranne godziny wlokły mu się, jakby do nich zaprzężono woły. Wokulski na chwilę tylko wpadł do sklepu, przy obiedzie nie mógł jeść, potem poszedł do Saskiego ogrodu, ciągle myśląc: czy klacz wygra i czy go panna Izabela pokocha?... Przemógł się jednak i wyjechał z domu dopiero około piątej.
 W alejach Ujazdowskich był juz taki natłok powozów i dorożek, że miejscami należało jechać stępa; przy rogatce zaś utworzył się formalny zator i musiał czekać z kwadrans, pożerany niecierpliwością, zanim ostatecznie powóz jego wydostał się na Mokotowskie pola.
Na skręcie drogi Wokulski wychylił się i przez mgłę żółtawego kurzu, który gęsto osiadał mu twarz i odzienie, przypatrywał się wyścigowemu polu. Plac wydawał mu się dzisiaj nieskończenie wielkim i przykrym, jakby nad nim unosiło się widmo niepewności. Zdaleka przed sobą widział długi sznur ludzi, uszykowanych w półkole, które ciągle zwiększało się dopływającemi gromadami.

Bolesław Prus, Lalka, 1896

 

Opanował go pesymizm. Kobiety wydawały mu się brzydkiemi, ich barwne stroje dzikiemi, ich kokieterya wstrętną. Mężczyźni byli głupi, tłum ordynaryjny, muzyka wrzaskliwa. Wchodząc na galeryą, śmiał się z jej skrzypiących schodów i starych ścian, na których było widać ślady deszczowych zacieków. Znajomi kłaniali mu się, kobiety uśmiechały się do niego, tu i owdzie szeptano: „patrz! patrz!...“ Ale on nie uważał. Stanął na najwyższej ławie galeryi i, ponad pstrym a huczącym tłumem, patrzył przez lornetę na drogę, aż het! pod rogatkę, widząc tylko kłęby żółtego kurzu.
 „Co te galerye robią przez cały rok?“ — myślał. — I przywidziało mu się, że na pruchniejących ławach zasiadają tu, co noc, wszyscy zmarli bankruci, pokutujące kokoty, wszelkiego stanu próżniacy i utracyusze, których wypędzono nawet z piekła, i przy smutnym blasku gwiazd, przypatrują się wyścigom szkieletów koni, które poginęły na tym torze. Zdawało mu się, że nawet w tej chwili, widzi przed sobą zbutwiałe stroje i czuje zapach stęchlizny.
Zbudził go okrzyk tłumu, dzwonek i brawo... To odbył się pierwszy wyścig. Nagle spojrzał na tor i zobaczył wjeżdżający do szranków powóz hrabiny. Siedziały hrabina z prezesową, a na przodzie pan Łęcki z córką.
Wokulski sam nie wiedział kiedy zbiegł z galeryi i kiedy wszedł do koła. Kogoś potrącił, ktoś pytał go o bilet... Pędził prosto przed siebie i odrazu wpadł na powóz. Lokaj hrabiny ukłonił mu się z kozła, a pan Łęcki zawołał:
 — Otóż i pan Wokulski...
Wokulski przywitał się z paniami, przyczem prezesowa znacząco ścisnęła go za rękę, a pan Łęcki spytał:
— Czy naprawdę kupiłeś, panie Stanisławie, klacz Krzeszowskiego?
— Tak jest.
— No, wiesz co, żeś mu spłatał figla, a mojej córce zrobiłeś miłą niespodziankę...
Panna Izabela zwróciła się do niego z uśmiechem.
— Założyłam się z ciocią — rzekła — że baron nie utrzyma swojej klaczy do wyścigów i wygrałam, a drugi raz założyłam się z panią prezesową, że klacz wygra...
Wokulski okrążył powóz i zbliżył się do panny Izabeli, która mówiła dalej:
— Naprawdę, to przyjechałyśmy tylko na ten wyścig: pani prezesowa i ja. Bo ciocia udaje, że gniewa się na wyścigi... Ach, panie, pan musi wygrać...
— Jeżeli pani zechce, wygram — odparł Wokulski, patrząc na nią ze zdumieniem... Nigdy nie wydała mu się tak piękną, jak teraz, w wybuchu niecierpliwości. Nigdy też nie marzył, ażeby rozmawiała z nim tak łaskawie.
Spojrzał po obecnych. Prezesowa była wesoła, hrabina uśmiechnięta, pan Łęcki promieniejący. Na koźle lokaj hrabiny półgłosem zakładał się z furmanem, że Wokulski wygra. Dokoła nich kipiały śmiech i radość. Radował się tłum, galerye, powozy; kobiety w barwnych strojach były piękne jak kwiaty i ożywione jak ptaki. Muzyka grała fałszywie, ale raźnie; konie rżały, sportsmeni zakładali się, przekupnie zachwalali piwo, pomarańcze i pierniki. Radowało się słońce, niebo i ziemia, a Wokulski poczuł się w tak dziwnym nastroju, że chciałby wszystko i wszystkich porwać w objęcia.

Bolesław Prus, Lalka, 1896

 

Zadzwoniono na trzeci wyścig. Panna Izabela stanęła na siedzeniu; na twarz jej wystąpiły rumieńce. O parę kroków od niej przejechał na Sułtance Yung, z miną człowieka, który się nudzi.
— Spraw się dobrze, ty śliczna!... — zawołała panna Izabela.

Bolesław Prus, Lalka, 1896

 

 

Z rozmowy pensjonarek w powieści Tomasza Teodora Jeża wynika, z kolei, że nie tylko panie w różnym wieku uczestniczyły w wyścigach (gdzie indziej opisywanych jako typowo męska rozrywka), ale że był to ważny punkt w kalendarzu towarzyskim:

Przy obiedzie i wieczerzy Frania i Mania wytaczały rzecz o wyścigach. Powtarzały, co w szkole słyszały. Panienki nie rozprawiały o czem innem. Odczuwać się to dawało na lekcyach i zadaniach. Fruzia Rotenówna, uczennica jedna z lepszych, przyszła do klasy z nieumianą lekcyą i z nieodrobionem zadaniem, przed nauczycielem tłómaczyła się bólem głowy; koleżankom opowiadała, że się na wyścigi wybiera.
— I do szkoły nie przyjdzie? — zapytała panna Teresa.
— Nie przyjdzie ona nie jedna — odpowiedziała Frania.
— Dostały chyba od dyrektora pozwolenie?
— Gdzieżtam!
— Więc jakże?
— Chorobą się wymówią.

T.T.Jeż, Sama, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1894

 

Warszawskie wyścigi wspominała również Maria Małgorzata Potocka:

W Warszawie na wiosnę, w tzw. zielonym karnawale, bawiłam się świetnie. I znowu pamiętam bal kostiumowy albo raczej „krakowskie wesele” w Jabłonnie w ślicznym otoczeniu i niebywałej gościnności Gucia i Żeńci Potockich. Dzień w dzień gdzieś się tańczyło i oczywiście do białego rana. Po śniadaniu – wyścigi na Mokotowie, gdzie się całe towarzystwo zbierało; Maryla i Andzia Lubomirskie też tam były i czuło się wtedy naprawdę la joie de vivre i beztroską wesołość, której dzisiejsza młodzież niestety tak mało zaznaje.

Maria Małgorzata z Radziwiłłów Potocka, Z moich wspomnień, Łomianki 2010