Retusz był obowiązkowym elementem wywoływania i wykańczania zdjęć, a każdy zakład fotograficzny korzystał z usług retuszerów. Było to zajęcie wymagające zdolności artystycznych, pewnej znajomości anatomii i pewnej ręki, a także biegłości w posługiwaniu się specjalistycznymi narzędziami.
Sporo kobiet zajmowało się retuszem fotografii. Niestety, wynagrodzenia nie były wysokie.
Z usług retuszerów korzystali także fotografowie-amatorzy. Podręczniki podstaw fotografii podkreślają zazwyczaj, aby retusz, poza najbardziej podstawowymi poprawkami, zlecać w fachowe ręce.

Zakład fotograficzny panny Bartkiewicz idzie wprawdzie dość dobrze, ale wiele innych nawet bardzo dobrych zwinięto w tym czasie dla braku roboty, i w tym zawodzie kobieta tylko jako retuszerka może szukać zajęcia, ale potrzeba i tu nieco odznaczającego się talentu, aby go znaleźć zawsze i na pewno.

Korespondencye. Pannie Joannie C., w: „Bluszcz”, 1867

 

Wczoraj o godzinie 10ej rano, rozpoczął swoją działalność zakład rękodzielniczo-przemysłowy, uorganizowany przez pana Rudolfa Schmidta. Zakład ten mieści w sobie obecnie cztery oddziały: litografię, drzeworytnię, introligatornię, i pracownię retuszowania fotografji. W dniu otwarcia zajmowało się pracą w czterech wspomnionych oddziałach, czternaście uczennic. Za parę tygodni, a może i prędzej p. Schmidt zamierza okazać we wszystkich szczegółach swoją instytucję przedstawicielom prassy i osobom, które się interessują kwestją pracy niewieściej, na polu rzemiosł i przemysłu.

„Kurier Warszawski”, 1869

 

W przemyśle artystycznym te zajęcia głównie są popłatnemi, i te tylko stały zarobek dać mogą, dla których właśnie wyżej wymienione warunki przeszkody do odpowiedniego uzdolnienia nie stanowią. Autor obszernie i gruntownie rzecz swoją wyłożywszy, zakończa praktycznem rzeczy objaśnieniem. Zarobkowa praca kobiet na rysunku oparta, znajduje w Niemczech pięć zastosowań:
(…)
2) Retuszowanie fotografij. Łatwiejsza i pośledniejsza praca w tym zawodzie przynosi 3 talary tygodniowo. Osoba dobrze uzdolniona w rysowaniu głów, może mieć tygodniowo do 10 tal. Pracując usilnie przy zakładzie na wielką skalę, zdolna pracownica może mieć rocznie 500 talarów.

Kronika naukowego, artystycznego i społecznego ruchu kobiet, w: „Bluszcz”, 1874

 

Idźmy dalej. Jeden z buchalterów tutejszych przysposabia obszerniejsze kółko dam do czynności bankowych, zakład fotograficzny Kowalskiego wydał kilkanaście retuszerek, w których ślady wiele innych wstąpiło, wystawa okazała jako mamy dobre szewcowe i inne rzemieślniczki, słowem zbawienny ruch między płcią białą nader ożywiony.
W tak pojętą emancypację uwierzymy, wszelką inną wykładaną z katedr i drukiem kolportowaną na zwiemy po prostu szarlatanerją i skrzywianiem mniej ścisłych z natury umysłów.

„Kurier Warszawski”, 1874

 

Fotografie p. Chycińskiej z Lublina i p. Powichrowskiej z Płocka, przedstawiły się w okazach licznych i bardzo dobrych. Przyznano fotografiom p. Chycińskiej zalety pierwszorzędne. Zakład p. Powichrowskiej istnieje dopiero od lat trzech i zapewnia właścicielce przyzwoite samoistne utrzymanie. Prowadzony całkowicie, tak w technicznej jak administracyjnej części, przez nią samą, posługuje się wyłącznie silami kobiecemi. Retuszerek ma trzy, przyjmuje na naukę uczennice, z których rekrutują się retuszerki do zakładu.

M. Ilnicka, Wystawa pracy kobiecej, w: „Bluszcz”, 1877

 

Retuszerya. Zajęciu temu oddaje się wiele kobiet, mając z tego mniejszy lub większy zarobek. Najkorzystniejsza jest retuszerya na szkle, przynosi bowiem kilkadziesiąt rs. miesięcznie; wymaga jednak zręczności i doskonałych oczów, gdyż trzeba robić ciągle pod światło. Nauka retuszeryi w szkole rzemiosł p Smólskiej trwa 6 miesięcy; miesięczna opłata wynosi rs. 5.

Skarbiec dla rodzin w mieście i na wsi, tom II, Wydawnictwo Biesiady Literackiej, Warszawa 1889

 

Młode osoby zajmują się oddawna kopiowaniem i retuszowaniem.

Wanda Reichsteinowa-Szymańska, Poradnik dla młodych osób w świat wstępujących, ułożony dla użytku tychże przez Wielkopolankę, Poznań 1891

 

Jak to donosiliśmy, z dniem 1-ym Września otwartym będzie w mieście naszem zakład kształcący kobiety w fotografii. Szkoła ta mieć będzie dwa oddziały: pierwszy retuszowania na szkle i papierze, kolorowania fotografii i wykonywania heliominiatur, dział drugi obejmie rysunek i malowanie na porcelanie; opłata 8 rs. miesięcznie. Retuszerek jest już liczba znaczna, znajdują się one w każdym zakładzie fotograficznym i zapytać się trzeba: zali ta gałąź pracy i zarobku nie ulegnie przeludnieniu? Prawda, czyniąc tę uwagę w N-rze 32, dodaje: że ratowałoby to może położenie, gdyby mogła otworzyć się praca na wywóz i radzi, aby retuszerki, heliominaturzystki i malarki zapisały się do Towarzystwa pracowników handlowych i przemysłowych, gdzie obecnie wstęp jest im otwarty i gdzie korzystać mogą z biura stręczeń przemysłowców.

Kronika działalności kobiecej, w: „Bluszcz”, 1894

 

Oto w tych dniach p. Marya Borkowska otworzyła nową szkołę dla kobiet, kształcących się szczególnie w zakresie fotografii. Całkowity kurs pięciomiesięczny składa się z dwóch oddziałów, z których pierwszy obejmuje: retuszowanie na szkle i papierze, kolorowanie fotografii i heliominiatur, drugi: rysunki, malowanie na drzewie, porcelanie i t. d. Opłata wynosi rs. 8 miesięcznie.

??, Pogawędka, w: „Bluszcz”, 1894

 

— P. Marya Borkowska otworzyła dla kobiet szkołę fotografii z kursem o dwóch oddziałach, z tych jeden obejmuje retuszowanie na szkle i papierze, kolorowanie fotografii i heliominiatur, drugi rysunek, malowanie na porcelanie, drzewie i tym podobnych przedmiotach. Kurs całkowity w pierwszym oddziale, fotograficznym, trwa pięć miesięcy, opłata 8 rs. miesięcznie.

Kronika działalności kobiecej, w: „Bluszcz”, 1894

 

Czy z pomiędzy kobiet daliby się rekrutować pozerowie?
Sądzimy, że tak. Przecież mamy wiele zdolnych rysowniczek i retuszerek; dlaczegóżby więc czynność nie wymagająca talentu twórczego tylko gustu, mogła być dla nich niedostępną?

Praca kobiet. Rytownictwo, Chemigrafia, Fototypia, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1897

 

Retuszer poprawia ręcznie wady kliszy, upiększa, łagodzi zbyt ostre cienie, jednem słowem robi to, czego nie mógł dokonać pozer. Wymaga się od niego znajomości rysunku; artysta malarz najlepiej spełniałby takie funkcye.
Prawie w każdym zakładzie fotograficznym spotykamy retuszerki; płacą im 15—20—30 rs. miesięcznie za pracę stosunkowo lekką.

Praca kobiet. Rytownictwo, Chemigrafia, Fototypia, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1897

 

Do zajęć, graniczących z artyzmem, należy retuszerja, tak klisz, jak samych fotografji; pierwsza jest trudniejsza i bardziej poszukiwana. Retuszerji nauczyć się można w krótkim przeciągu czasu, zwłaszcza mając pojęcie o rysunku. Płaca zwykle wynosi miesięcznie około dwudziestu pięciu rb.

Waleria Marrené-Morzkowska, Kobieta czasów obecnych, Warszawa 1903

 

Fotografistka. W Warszawie istnieje szkoła fotograficzna p. M. Borkowskiej, ul. Marszałkowska Nr. 88. Kurs nauki roczny. Program obejmuje: zdjęcia, pozowanie, kopjowanio, powiększanie i retuszerję. Opłata wynosi 140 rb. rocznie.

Odpowiedzi Redakcji, w: „Dobra Gospodyni”, 1905

 

Na czym dokładnie polegał wtedy retusz fotografii? O pewnych podstawach można się dowiedzieć z podręczników fotografii, chociaż te zazwyczaj przeznaczone bywały dla amatorów i zalecają powierzanie tego zajęcia specjalistom.
Najwięcej pracy wymagał retusz portretów. Dostępne są obcojęzyczne podręczniki dla retuszerów. Po polsku podręcznik taki wydano... w Chicago.

Do retuszu używa się stosownych stalug, ołówków grafitowych Fabera HHH i HB, matoleiny, oraz farb: karminu i gumiguty. Negatyw po umieszczeniu na drewnianych stalugach (fig. 26), zaopatrzonych w lustro i szkło matowo, w miejscach wymagających retuszu naciera się gałgankiem zmaczanym w matoleinie, bez pośrednictwa której ołówek nie rysuje powierzchni werniksowanej. Jasne plamy lub miejsca zbyt światło na negatywie, które na papierze odbiłyby się zbyt ciemno, należy kreskować aż do zrównania ich zabarwienia z całością rysunku. Przy retuszowaniu nie można przekraczać granic plam; w przeciwnym razie uwydatniłyby się takowe na odbitkach w postaci jasnych krążków. Kropki i rysy pochodzące z przerwania błonki żelatynowej, zaciemnia się gumigutą lub karminem. Cienie na twarzy osób fotografowanych wychodzą często za ostro, retuszuje się przeto szczególnie miejsca pod brwiami, koło nosa i oczu. Negatywy monotonne wymagają zwykle retuszu słabych świateł. Wymieniona robota potrzebuje wprawnej i artystycznej ręki, oraz długiej praktyki; niewprawny retuszer częściej psuje negatyw niż zwiększa jego wartość artystyczną. Amatorom, nieobeznanym dokładnie z rysunkiem, radzę swe prace powierzać specyjalistom retuszerom, którzy prędzej i lepiej wykończą daną kliszę.

Inż. Jan Bohdanowicz, Podręcznik fotografii dla amatorów, Warszawa 1891

 

Tylko wprawna ręka potrafi zretuszować negatyw ze zrozumieniem rzeczy; praca ta wymaga wyrobionego rzutu oka i trafnego sądu. Początkujący zwykle nie posiada tych przymiotów i dlatego uczyni najlepiej, powierzając swoje negatywy zawodowemu retuszerowi. Wszakże małe poprawki może wykonać i sam. Polegają one na usunięciu z klisz drobnych punktów przezroczystych, na wyrównaniu jaśniejszych plam i t. d. Używa się do tego ołówka, mianowicie numerów średniej twardości. Takim ołówkiem można rysować na lakierze, a ostrym jego końcem także i zapełniać drobne dziurki , w warstewce obrazu. Jeśli te dziurki są większe, to wyrównywają się karminem za pomocą delikatnego pęzelka.

G. Pizzighelli, Wstęp do fotografii, opracowali Władysław SKłodowski i Stanisław Szalay, Warszawa 1899

 

Retusz jest najrozmaiciej pojmowany; są nawet tacy, którzy twierdzą, że retusz dopiero nadaje fotografiom wartości; inni są głęboko przekonani, że fotografia bez retuszu nie jest trwała; mała zaledwie część ludzi wie, na czem retusz polega, uważając go po większej części za jakąś tajemniczą manipulacyę, za »sekret« fotografa. A tymczasem retusz — to kreski i kropki ołówkiem, lub pociągnięcia pendzlem. Jakkolwiek retuszować można, oparłszy negatyw na szybie okna i posługując się zwykłym, niezbyt miękkim ołówkiem, lub pędzelkiem, namaczanym w płynnym tuszu,, to lepiej przecież i wygodniej idzie praca, gdy się ma odpowiednie przybory retuszerskie do rozporządzenia. Należy tu przedewszystkiem pult {fig. 59), składający się z oprawnej w drewnianą ramę szyby matowej, urządzonej do nachylania, aby z leżącego pod nią lustra światło padało na negatyw, na tej szybie matowej położony. Zwykle jest jeszcze umieszczone na zawiasach wieko tych samych rozmiarów, chroniące oczy retuszera od wprost padającego światła, a po położeniu go na szybie matowej, służące jako pult do retuszowania fotografii pozytywnych. Dalej należy tu kilka dobrych, grafitowych ołówków, rozmaitej twardości, dobry penzel o dwu końcach, cieniutkim i grubszym, paleta porcelanowa i kilka farb, między tymi gumigutta karmin i tusz.

Józef Świtkowski, Fotografia praktyczna w zarysie do użytku amatorów, Lwów 1903

 

Retuszowanie widoków, krajobrazów i budowli, mało nastręcza pracy, gdyż ogranicza się zwykle do poprawienia mechanicznych usterek negatywu. Do »zakrycia« dziurek w emulsyi, plamek, jak ukłucia igłą i t. p., nadaje się najlepiej farba karminowa lub tusz, nabrane na koniec małego pędzelka i umieszczone ostroźnie w plamce na negatywie, a tak, aby poza kontury tej plamki nie wychodziły. — Jeżeli niebo jest zupełnie czyste, bez chmur, a niezbyt czarne (gęste) na negatywie, można wmalować lub wrysować w nie (przy pomocy wiszera, czyli estompy) lekkie chmury, jeżeli się posiada jakie takie uzdolnienie w rysowaniu. Niektóre części negatywu, za ciemno kopiujące, można równo nałożyć silnie rozcieńczoną gumiguttą. Kontury drzew, budynków etc., często potrzeba wzmocnić ołówkięm. »Grubszy« retusz, zwłaszcza w wielkich płaszczyznach, najlepiej przedsiębrać po drugiej stronie negatywu, oblewając szklaną, jego powierzchnię sprzedawanym w handlach fotograficznych lakierem matowym (Maftlack), który schnie »na poczekaniu«, przyjmując potem doskonale zarówno ołówek, jak farbę.    

Józef Świtkowski, Fotografia praktyczna w zarysie do użytku amatorów, Lwów 1903

 

Ponieważ zwykle przy fotografiach osób punkt ciężkości leży w retuszu twarzy, przeto przejdziemy pokrótce zadania, jakie są do spełnienia w poszczególnych jej częściach, powtórzywszy sobie jeszcze raz regułę, że lepiej za mało, niż za wiele retuszu.
Czoło, u dziecka okrągłe i miękkie, nabiera u mężczyzny wyrazu i dzieli się na wybitne płaszczyzny, których granice należy oczyścić i zaokrąglić. Poziome fałdy należy złagodzić, lub (u kobiet) znieść; pionowe najczęściej wypadnie usunąć. Włoski na brwiach, za wysoko odstające, zniszczyć. Brwi zrośnięte rozdzielić lekko, brwi same oczyścić. Włosy na głowie, często niedoświetlone, wrysować, za ciemne rozjaśnić, często i fryzurę poprawić, obciąć lub dodać.
Nos, a zwłaszcza grzbiet jego, starannie oczyścić i oddzielić od ścian bocznych przez nasadzenie światła. Cienie z boku nozdrzy złagodzić, czasem same nozdrza skromnie zmniejszyć, cienie dziurek nosowych rozjaśnić; na końca nosa dać światło. W profilu nie wolno nic zmieniać w górnej części kostnej, dolną jednak można nieraz zrównać lub zmniejszyć.
Usta, czyli ich właściwy otwór, oddzielić od warg, tak samo ich kąciki. Wargi oczyścić z fałdów i pęknięć. Granice ust podnieść i uregulować. Cienie w dolnych kącikach ust silnie złagodzić, fałdy od nosa ku kątom ust znieść. Rozjaśnić miejsce między górną wargą a nosem. Kątów ust naruszyć nigdy nie wolno, co najwyżej dołem trochę zmniejszyć i złagodzić. Zęby, jeżeli usta nie są zbyt otwarte, można znieść i złączyć z dolną wargą przez zniszczenie ich przedziałów; gdy zaś są bardzo widoczne, oczyścić starannie i nasadzić światła.
Oko jest najważniejszym organem, nadającym wyraz całej twarzy, dlatego należy mu już przy zdjęciu poświęcić najbaczniejszą uwagę. Białko wokół tęczówki ostro obrysować i nasadzić na niem silniejsze światła; czasem także i na źrenicy. Miejsce nad górną powieką rozjaśnić, formę brwi zregulować, uwydatnić fałd górnej powieki, rozjaśnić cienie pod okiem; fałdy w zewnętrznych kątach oka tylko lekko rozjaśnić.
Policzki w trzech czwartych profilu wystają często zbyt silnie w okolicy kości jarzmowych, można je więc dyskretnie obciąć, a cienie pod kośćmi jarzmowymi złagodzić.
Podbródek w profilu można nieraz delikatnie zrównać; w zdjęciach en face, należy na nim światło nasadzić, a dołeczek w środku brody złagodzić.
Szyja i pierś, jeżeli jest obnażona, potrzebuje tylko rozjaśnienia cieni w okolicach kości obojczykowej, wygładzenia i uwypuklenia przez wzmocnienie niektórych świateł.
Zmarszczki, brodawki, pieprzyki, piegi i inne usterki piękności, należy dyskretnie znieść, zwłaszcza w portretach kobiet: zmarszczki na męskiej twarzy upiększają ją przeważnie, dlatego należy je tylko lekko złagodzić.
Suknie i ręce rzadko wymagać będą retuszu, co najwyżej drobnych poprawek, pojedyńczych linii i t. p.
Wybornie idzie retusz na negatywach papierowych, nadających się doskonale na wielkie głowy i można wtedy użyć ołówków średnio twardych a nawet miękkich.
Dość często się zdarza, że cała twarz, w stosunku do otoczenia, kopiuje za ciemno; wtedy należy ją oblać od strony szkła lakierem matowym, wyskrobując scyzorykiem lakier, za szeroko po za kontury rozlany.
Po wyretuszowaniu można, celem utrwalenia go, oblać negatyw lakierem, jeżeli tego przedtem nie uczyniono. Negatywy papierowe dobrze jest potem wetrzeć (od strony papieru) roztworem parafiny w benzynie (10:100).

Józef Świtkowski, Fotografia praktyczna w zarysie do użytku amatorów, Lwów 1903

 

Retusz negatywów portretowych wymaga wielkiej wprawy i dla tego poleca się poprawiać samemu tylko drobne usterki. Większy zaś retusz poruczać specyalistom.

Dr E. Vogel, Podręcznik fotografii praktycznej. Przewodnik dla amatorów i zawodowców, Warszawa 1905

 

Sztuka retuszowania składa się z dwu części, a mianowicie z ręcznej pracy na negatywie przy zdjęciu uszkodzeń tejże w procesie przez jaki fotografia przechodziła i z drugiej przy poprawianiu, dodawaniu i ulepszaniu, podług potrzeby, wyrazu i innych niedomagań danego zdjęcia.
Pierwszą część właściwszem byłoby nazwać „tuszowaniem”, lecz ta druga nazwa przyjętą została w całym świecie, a więc i nam nic nie pozostaje jak w dalszym ciągu w ten sam sposób tę część pracy nazywać.
Narzędzia używane do retuszowania są głównie: ołówki, pędzelki, pieczątki i noże. Jakość tychże i metody w przygotowaniu ich do użycia będą wytłómaczone w stosownych miejscach na dalszych stronicach gdy będzie o nich mowa.
Rozmaite płyny i warnysze również się używa dla zabezpieczenia film i dla „przyjęcia” na negatywie wysiłku retuszera, przepis czego znajdzie czytelnik w rozdziale IX.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Ołówkowanie jest większą częścią pracy przy retuszowaniu, a wykonywa się ono w formie rysów pędowych i punktowań.
Rysy pętlowe składają się z jednakich pociągnięć pędowych lub różnych zależnych od potrzeby, jak pokazuje Fig. 1.
Gdy potrzebny jest wygląd ziarkowy poleca się używać rysów zaznaczonych literami A, C, lub H. Gdy potrzebnem jest wykończenie naturalne czyste nie groszkowe należy używać rysów oznaczonych literą F. Robi się je w postaci ciągłego kreślenia pęku rysów bez podnoszenia ołówka od negatywy, wypełniając wszystkie wgłębienia podług potrzeby. Należy rozumieć iż na negatywie rysy te są niezrównanie delikatniejsze, mikroskopijnie cieńsze od tych, które okazujemy na rysunku. Rysunek powyższy jest grubym dla łatwiejszego przedstawienia jakimi powinne być linie.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Przed wytłomaczeniem jak wykończać retuszowanie negatywy koniecznem jest pouczenie studenta jakie są noże i do czego one służą.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Charakter i wygląd, razem, dopiero tworzą, wdzięczny widok, a prawdziwie piękna i szlachetna twarz zawdzięcza swój wygląd szlachetnemu charakterowi. Zatem, retuszując, pozwala się na uwydatnienie, o ile możności, dodatnich stron charakteru, a nie ujemnych. Przypuśćmy, iż w chwili zdjęcia osoba fotografowana przybrała wielce kłopotliwy wyraz twarzy, rezultatem czego, fotografia nie przedstawia naturalnego podobieństwa. Doświadczony retuszer, który umie doskonale rozpoznawać charaktery, często jest w stanie zmienić wygląd zafrasowany na bardzo przyjemny i pełen wdzięku, a jednocześnie zachowujący zupełne podobieństwo. Widocznem więc jest, że umiejętność poznawania charakterów z twarzy, jak również znajomość anatomii twarzy jest bardzo ważną wiedzą, którą musi posiąść retuszer chcący mieć powodzenie.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

„Kolor” nosa może być powodem nie dobrego oddania na negatywie, co musi być koniecznie wynagrodzone praca i zdolnością retuszera. Może być też tego powodem ostre wzniesienie na samym mostku nosa. Lecz i to oznacza drażliwość, i przeciwnie, być może, że nie potrzebuje ta ostrość żadnego ołówkowania. Jednakże czerwony czubek nosa jest oznakiem choroby lub pijaństwa, a zatem koniecznem jest usuniecie półtonów lub cieniów.
Nozdrza wymagają specyalnej roboty. Jeżeli one są płaskie, a nos długi, można je wypełnić i zaokrąglić. Jeżeli nos jest krótki, to przez wypełnienie nozdrzy stałby się jeszcze krótszym. Jeżeli zewnętrzny brzeg skrzydła nozdrzy jest podniesiony, można go lekko obniżyć, gdyż pomimo że jest to oznakiem charakteru, lecz jest mało pożądanem na fotografii. A gdy nozdrza są szerokie, lekkie właściwe obniżenie światła i zmniejszenie dziurek oddziała bardzo dodatnio na fotografię.
Rozumie się że półtony i cienie mają pozostać nie ruszane aż się wykona pracę nad światłami czoła.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Ciągłe zwalnianie muskułu skóry czaszkowej, rozstraja się i w przerwach między natężeniem traci swą elastyczność i wytwarzają się z tego powodu zmarszczki, a skóra czaszki obniża się w kierunku brwi. Zmarszczki te mogą być proste lub falowate, długie albo krótkie, jednakże wszystkie one są głębokie i głębokość ich musi być przedłużoną bez wycierania. Zmiękcz je stosunkowo do wieku osoby fotografowanej.
Ludzie próżni, lekkiego charakteru posiadają zmarszczki od podnoszenia brwi, jak również te zmarszczki mają ludzie ciekawi. W pierwszym wypadku brwi są wysokie i łukowe, a w drugim koniec nosa Wystaje chociaż nie jest zadarty. Można bezpiecznie usunąć takie zmarszczki prawie zupełnie z negatywy, gdyż mało są one widoczne u danej osoby, a bardzo widoczne na negatywie, czego ludzie próżni nienawidzą. Nos i brwi zachowują charakter właściwy tym osobom. Linie tych powinne być odróżnione od linij powodowanych przez pozycyę brwi, które w tym drugim wypadku rzadko kiedy są podniesione.
Bardzo nierówne i głębokie zmarszczki oznaczają zmartwienie; u ludzi mało kulturnych, ostrość charakteru i niepochamowany temperament. Nie usuwaj takich zmarszczek. Należy je jedynie zmiękczyć na ich ostrych kątach i zmniejszyć delikatnie ich szerokość.
Ludzie jasnego umysłu, zagłębiający się w naukach, posiadają delikatne, czyste proste linie w poprzek czoła. Brwi nic są podniesione lecz łatwo je można rozróżnić z powodu ich delikatności, od zmarszczek spowodowanych zmartwieniem i kłopotami. Nie usuwaj ich, chyba że jest to fotografia młodej kobiety, u których jednakże rzadko kiedy można te zmarszczki zauważyć.
Wracając do linij pionowych, ukośnych, które oznaczają przejęcie się odpowiedzialnością; są one głębokie, szerokie bruzdy między brwiami i korzeniem nosa. Delikatniejsze linie są również tu przedstawione. Jedna ostra prostopadła linia wskazuje charakter akuratny i powinna być oświetlona. Dwie takie linie wskazują ten sam charakter w ważniejszym stopniu, który nieco lżej należy uwidocznić. Trzy linie delikatne można pozostawić nienaruszone, ponieważ oznaczają charakter sumienny. Tylko na portretach młodych kobiet dozwolonem jest usuwanie tych linij.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Nabrzmienie pod oczami również jest powodowane powyższymi dwiema przyczynami, a obowiązkiem każdego studenta jest zbadać przyczyny powyższych i jeżeli są cienie lub nabrzmienia powodowane chorobą, może on je usunąć bez obawy stracenia podobieństwa. Jeżeli jednakże wytworzył je charakter człowieka winne pozostać jakiemi są.
Gdy osoba jest chora, okrągłe muskuły powiek zdają się być ściągniętemi, a brzeg jamy ocznej staje się widocznym przez skórę, tworząc ołowianą a czasem aż żółtą obwódkę w pozycyi oznaczonej na Fig. 10, a. Jeżeli są nieznaczne można je bezpiecznie usunąć, lecz gdy silnie widoczne powinno się zostawić lekki ślad po nich.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Wielcy mówcy i literaci posiadają pełność tuż pod oczami, która to pełność wytwarza zmarszczki lecz z mniejszymi i lżejszymi wygięciami, biegnącymi prawie poziomo od wewnętrznego kąta oka na zewnątrz i lekko w dół (Fig. 10, b.). Zmarszczki te mogą być zmiękczone, jednakże należy je zostawić. Ludzie miłujący prawdę, posiadają często nabrzmienie na ćwierć cala poniżej i na takąż odległość zewnętrznego kąta oka. Otaczający półton nie powinien być retuszowany aż do zrównania z tym nabrzmieniem, a samo nabrzmienie winno być o tyle tylko retuszowanem o ile koniecznem jest dla całości negatywy. Nabrzmienie pod oczami bywa też powodowane chorobą nerek. Poznać to można po wydęciu w rodzaju poduszek poniżej i z boku ócz tworzące się zmarszczki jeszcze niżej. Można je zupełnie zamazać, należy jednakże baczyć aby ołówek mc dotknął wydętych miejsc. Nabrzmienia te można rozróżnić od nabrzmień charakterystycznych. Lecą one w kierunku więcej podniesionych linij. jak pokazuje litera C. Fig. to, gdy te ostatnie kończą się zewnątrz orbitu oka i nieco niżej.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Gdy światło w oku jest bardzo silnem, można go zmniejszyć instrumentem B., jeżeli jest za słabem można je wzmocnić ołówkiem, trzymając się formy i pozycyi, którą widzieliśmy w oku przed retuszowaniem.
Jeżeli wymaganem jest dodanie oczom światła, jak np. w ruchomych obrazach, powinne one być mniej lub więcej formy klina, w różnej pozycyi, zależnie od światła padającego na nie. Źrenica winna być najciemniejszą częścią, a gdy oczy są szare, delikatna linija zarysowana w około, na zewnątrz źrenicy dopomoże do nadania kształtu oku. Winno to być wykonane w równym oddaleniu od brzegów źrenicy i brzegów otwartych powiek oka i prawie że w około źrenicy. Niektórzy retuszerzy rysują te linje w formie promieni, od powiek do źrenicy; jest to mylnem zrozumieniem charakterystyki chyba że takie linje odbitemi zostały z natury lub w wypadkach zdjęć teatralnych. Białko oka jest zawsze mniej lub więcej przyciemnione, czego nie należy usuwać gdyż oko straci swe życie, stanie się nie równem, nie naturalnem. Rzęsy można wzmocnić nożem B, a linje wyższych i niższych powiek zmiękczyć ołówkiem w razie potrzeby lecz nigdy ich nie usuwać.
Zawsze należy zachować charakterystyczność brwi pomimo, że gdy bardzo nierówne można nieco wygładzić nic zmieniając kształtów.
Ciężkie, grube powieki można podnieść podwyższając nieco białko oka i oba brzegi źrenicy.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

W chwilach wesołości i dobrego humoru kąty ust podnoszą się w górę i wystają na zewnątrz za pomocą połączonego działania elewatora kątów ust i muskułów (zobacz Fig. 9), a więc ażeby usunąć smutny wyraz twarzy, należy sztuką rozluźnić okrągły muskuł ust. Robi się to przez powiększenie „Łuków Kupidyna", oraz powiększenie głębokości mięsnych części górnej wargi i podniesienie kątów ust, za pomocą podwyższenia końców dolnej wargi. Możebnem jest, że okaże się potrzeba obniżyć środek niższej linii dolnej wargi jednakże jest to bardzo trudna rzecz. Za pomocą tych rysów usta stają się krótsze. Tą samą procedurę należy praktykować gdy fotografowana osoba przybrała bardzo kwaśną minę w chwilach zdjęcia. Należy jedynie lekko oświetlić półton na muskułach dla uzupełnienia poprawki i nadania tejże zupełnie naturalnego wyglądu. Poprawki nie są dozwolone chyba że retuszer jest przekonany iż osoba fotografowana jedynie wypadkowo, bezwiednie przybrała kłopotliwy wyraz twarzy. Jeżeli wyraz ten zawsze się znajduje u danej osoby, jest on naturalnym i należy go jedynie zmiękczyć a nic przerabiać.
Zadąsane wargi fotografowane z boku dają się bezpiecznie zmniejszyć nożem lub ołówkiem, stosunkowo do głębokości zagruntowania i wymagań drugiej wargi.
W ustach o wyrazie niezgodnym, muskuł ścieśniający usta jest głównym funkcyonaryuszem. Tworzy on wypełnienie, tuż pod kątami i zwraca je w dół. Nie wolno powiększać tych wypełnień i staraj się podnieść kąty ust, zmiękczając cienie przy końcach tychże.
Ludzie chytrego charakteru posiadają oczy i lista kształtu ukośnego; należy zdjąć nieco z górnego brzegu górnej wargi przy kącie, a dodać na grubość linii ołówka w samym środku wargi.
Światła cienkich warg winne być wyrazistsze od świateł grubych warg, a pionowe szpary w wargach, powodowane wadliwym stanem skóry, powinne być usunięte.
Zaciemniona strona górnej wargi może zostać prawic że nic ruszaną, jednakże lin ja ust być może, że potrzebuje oświetlenia.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

U ludzi tłustych często kark dochodzi aż do policzków, czego oni bardzo nie cierpią. Zwyczajem jest poprawić to zaraz na druku. Jednakże doświadczony retuszer może równie dobrze poprawić na negatywie, skalpelem, bardzo delikatnymi ruchami heblowymi i ołówkowym wykończeniem wypełniając cienie padające od dolnej szczęki na kark.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Włosy. — Kępki włosów wystające w tyle lub w jakiejkolwiek części głowy powinne być zarysowane albo wycięte nożem z negatywy, zależnie czy są jaśniejsze lub ciemniejsze od otaczającej ich filmy. Należy zapamiętać, że jasne włosy często wychodzą na fotografii ciemniej aniżeli są w naturze, a ciemne włosy, jeżeli dobrze oświetlone lub błyszczące, wyjdą zawsze jaśniej. Pierwsze mogą być rozjaśnione Matt Warniszem, kolorem z drugiej strony negatywy, albo ołówkiem i stemplem na filmie, pracując na specyalnie przyrządzonym Matting Varniszu opisanym w Rozdziale IX.
Jeżeli włosy są rozwiane lub potrzebują wzmocnienia, zrób to miękkim grubym ołówkiem, rysując grubo. Można to również uczynić za pomocą plamienia i pędzlem o płaskich końcach.
Ciemne włosy, jeżeli wyszły za jasno, mogą być przyciemnione sposobem tym samym, którym się usuwa zamglenia, którego opis znajdzie czytelnik w Rozdziale VI, albo można je przyciemnić nożem, heblowymi ruchami.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Retuszowanie portretów Aktorek, Artystów itp.
Piękną, twarz dzieli się na trzy równe części, a mianowicie: czoło, nos, wargi i broda. Jeżeli które z tych części nie trzymają proporcyi z innymi częściami, traci na tern piękność w takim stopniu w jakim brak jest tej proporcji i twarz traci nazwę pięknej. Nałogi zawodowych aktorek i aktorów nie są budującymi piękna; odbijają te nałogi na ich twarzach, ustalają się w ich charakterach. Późne udawanie się na spoczynek i wiele innych nadużyć nie tylko że nie dodają wdzięku ale przeciwnie niszczą piękne twarze jeżeli osoby te posiadały to piękno. Jednakże retuszer musi pamiętać, że kobieta na scenie musi utrzymać wygląd młodej, wygląd ten jak się prezentowała w pierwszym roku występów. Jeżeli rozpoczęła występ w siedmnastym roku swego życia, a negatywa przedstawia ją trzydziesto-pięcio-letnią, obowiązkiem retuszera tak poprawić negatywę ażeby o ile możności zbliżyć wygląd fotografii do wyglądu siedmnastoletniej, a zarazem zachować podobieństwo, gdyż na scenie nic wolno się starzeć. Należy przypuszczać, że jako siedmnastoletnia była ona piękną; a więc jeżeli nos obecnie ma za długi, należy go skrócić, w proporcyi, nożem albo ołówkiem, zachowując bezwarunkowo właściwy mu typ, a jednocześnie zmniejszając o ile tylko można charakterystyczne rysy złych nałogów.
U aktorek długo występujących, często można spotkać rozwój końca nosa w jego grubości co należy koniecznie usunąć jak również i znak mimiki (jeżeli widoczny), wytworzony wysiłkiem nerwu nozdrzy, a widoczny tuż za skrzydłami tychże, winien być usunięty za pomocą ołówka, obniżając nieco tą część.
Idealnym nosem jest nos prosty, z delikatnie zaokrąglonym końcem greckiego typu, nozdrza umiarkowanego kształtu, nie za szerokie i nie podniesione z frontu.
Czoło często potrzebuje wiele pracy nad sobą dla odbudowania zatraconych zalet i usunięcia narosłych grubości ordynarnych, przez długoletnie psucie skóry proszkami, farbami etc.
Źrenice w oku winne być duże, a powieki szeroko otwarte. Kąty zewnętrzne ócz nie powinne być wyżej podniesione od wewnętrznych. Tęcze oczne mogą być wyrobione rysami ołówka przez środek źrenicy, niejako tak, jak gdyby wszystkie miały się spotkać w samym środku tejże. Nie skrzyżują one jednakże swych linij.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Zmarszczki nie są dozwolone, a głównie w portretach kobiet. Nawet linie od nosa do ust, powodowane uśmiechem, powinne być osłabione, lecz z długiej strony, półokrągłe linje pod oczami są bardzo ccnnemi u artystów i artystek teatralnych i takie należy pozostawić delikatnie widzialnemu Jeżeli byłyby za nisko należy je podnieść nieco i ukształtować tak aby biegły tuż pod i równo z konturą dolnej powieki. Jest to jedna z głównych zasad retuszowania oka artystki.
Usta prawie że zawsze potrzebują zmniejszenia, a podcienie w kątach ust i nad ustami powinne być usunięte. Uczyń usta w formie łuku więcej widocznej aniżeli w naturze i jeżeli negatywa uwidacznia zęby bacz aby one były ustawione, a najwięcej o świetlone by drukowały biało, ołówkując je gdzie potrzeba wymaga.
Pod żadnym warunkiem cień między wargami nie może być głęboki i twardy.
Czoło ani broda nie powinne być cofane ani na przód wysuwane, a szczęki, gdy się okazują za wielkie, należy obciąć nożem.
Ucho prawie zawsze potrzebuje zmniejszenia, gdyż u kobiet winne ono być małem; broda powinna mieć kształt kokietujący (większość aktorek posiadają takie brody) i delikatnie zmodelowany.
Policzki nie powinne być tłuste ani chude, piersi pełne, kość karku i muskuł tegoż mało widoczne.
Ręce pełne, pięknie ukształtowane, ręce małe, z długimi miłymi palcami i kształtnymi paznokciami.
To są główne zasady, w tym kierunku pracy retuszera, na podstawie których wykonuje on retuszowanie. a w praktyce przekona się on z jaką łatwością nożem i ołówkiem zmieniać i nadawać można kształty negatywie.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Po za poprawkami rysów i draperyj potrzebnemi i koniecznemi na każdej fotografii są jeszcze inne opracowania jak: usunięcie oparcia głowy, płaty i smugi światła, spowodowane odbiciem słońca na tle, oraz wprowadzenie i poprawienie czyli uzupełnienie podobieństwa i nadanie charakterystycznych rysów. jeżeli te nie byłyby uwidocznione na fotografii. Włosy często wymagają naprawy. Są one za wiele odwrócone na jedną stronę, lub uczesane na sposób nie harmonizujący z całością fotografii. Zdarza się też że fotografowanemu nie podoba się tło, chciałby żeby mu je przerobić.
Oparcia głowy i płaty światła łatwo dadzą się usunąć ołówkiem i nożem, a posiadając nieco smaku artystycznego z równą łatwością można uszykować włosy według upodobania i wymagań.

Z.J. Odalski, Podręcznik fotograficzny. Praktyczne objaśnienia dla fotografów i amatorów, Chicago 1908

 

Na podobny temat: Fotografia