Ozdoby wielkanocne
Kolorowe pisanki były zwyczajem raczej ludowym, który podziwiano w ramach zainteresowania tradycyjną kulturą. Czasem w pismach ilustrowanych można było znaleźć starannie przedstawione i podpisane jaja wielkanocne z różnych regionów.
W miastach na Wielkanoc robiono nie tyle tradycyjne pisanki, co różnego rodzaju dekoracje z jaj i w kształcie jaj. Można było także kupić w cukierniach piękne jaja z cukru i czekolady.
Chyba jednak pisanki zaczęły stopniowo przenosić się spod strzech pod miejskie dachy, bo na przełomie wieków można już znaleźć w pismach i książkach porady dotyczące malowania i farbowania wielkanocnych jaj.
Po cukierniach warszawskich już urządzone są wystawy wielkanocne. — W wystawach sklepowych, w przeróżnych gatunkach widzieć można tak zwane cukrowe pisanki.
„Kurier Warszawski”, 1868
N. 31 – 36. Jaja wielkanocne; koszyczki, bonbonierki, i t. p. z łupinek od jaj.
Rodzaj zabawki dla starszych osób a zajęcia wymagającego zręczności i uwagi dla dzieci nastręczają różne drobne przedmioty wyrabiane ze skorupek od jaj.
W tym celu bierze się surowe jaja kurze, kacze lub gęsie, wydmuchuje przez otworek zrobiony w końcu lub w środku, następnie próżną nigdzie nie nadgnieconą ani napękniętą skorupkę, moczy się dla wzmocnienia przez 5 minut w occie, suszy, rysuje na niej ołówkiem potrzebne linje, jak to widać na rys. 36, potem końcem spiczastym i ostrym od nożyczek przebija się dziurki do przewleczenia sznurków, a maleńką piłeczką piłuje ząbki lub linje, ołówkiem naznaczono. Następnie ząbki jak na rycinie 32 lub brzeg równy jak na ryc. 38, okleja się złotym lub kolorowym papierem i nawłóczy sznurki jedwabne do zawieszenia, jak przy ryc. 34—3 5, lub pałączki z drutu okręconego kolorowym jedwabiem jak przy ryc. 32—33.
Przy bombonierkach w miejsce zawiasek podkleja się od środka wązki pasek mocnego papieru, oklejony papierem złotym. Dla ozdoby można malować albo naklejać wycięte z listowego papieru, gumowych pieczątek i t. p. litery, kwiatki, lub widoczki, a rogi ozdobić gwiazdą złotą lub kolorową. Ryc. 34 przedstawia większą połowę gęsiego jajka, ozdobioną bordiurką złotą, napełnioną ziemią i służącą za doniczkę do drobnych wiosennych kwiatków.
„Tygodnik Mód i Powieści”, 1876
N. 41 — 42. Koszyczek do jaj wielkanocnych.
Wyszycie na materjale zwanym Bourette.
Malowane jaja Wielkanocne układa się w świeżym mchu w koszyczku, który z łatwością można odrobić własnoręcznie. Dno 15 cent. długie a 11 szerokie, jako też ścianę koszyczka sklejoną z prostego paska 5½ cent. szero. a 44 długiego, i pałączek 1½ cent. szero. a 24 cent. długi, przykrawa się z tektury, pokrywa materjalem zwanym Bourette, a dziś bardzo używanej na pokrycie krzeseł, stołeczków pod nogi. Ryc. 42 przedstawia łatwy deseń, któren wyszywa się włóczką gobelinową, zieloną lub niebieską.
Części koszyczka okleja się płótnem niewarowem, pokrywa bourettem i zeszywa krytemi ściegami.
„Tygodnik Mód i Powieści”, 1876
N. 8—16. Jaja wielkanocne rozmaicie przyozdabiane,
N. 8 — 9 . Jajko jako bombonierka
Środek bombonierki stanowi kacze lub gęsie jajko niegotowane, które przekłuwa się w końcach i wydmuchuje, następnie w końcu szerszym obcina delikatnie czubek ostremi nożyczkami, tak ażeby skorupka nie popękała. Dla mocy okleja się z wierzchu skorupkę nagumowanym muślinem a z brzegów dodaje pasek 5—6 cent. szeroki z materyi lub złotego papieru, naciętego i z fryzowanego po napełnieniu jajka angielskiemi cukierkami. Przyozdobienie zwierzchnie stanowią zwijane podług ryc. 9 wązkie kolorowe paski papieru lub wstążeczki, otaczające skorupkę.
N. 10. Bombonierka z jajka malowanego.
Skorupka przyrządzona jak do ryc. 8 pomalowana jest farbą anilinową czerwoną, w gorącej wodzie rozpuszczoną; na takowem tle deseń maluje się tuszem i farbą złotą.
N. 11 . Jajko ozdobione malowidłem naklejanem.
Na całem, dużem gotowanem jajku, rozmaite owady lub inne drobne malowidła, których gotowych dostanie w składach papieru, naklejają się gumą, albo przenoszą jako dekalkomanja. Dla nadania jajku piękniej białości i lustru, moczy je się przez kilka minut w occie i dobrze wyciera.
N. 12—13. Bombonierka w kształcie jaja. Malowidło na drzewie.
Na toczone lipowe pudełko w kształcie dużego jaja, przenosi się starannie rysunek (podany na ryc. 13) za pomocą papieru grafitowego albo uczernionego miałką kredką, a następnie sepją albo brunatną farbą, piórkiem albo cienkim pendzelkiem z koronki, wykończa malowidło. Tło może być ciemno-brunatne albo czarne, dla trwałości politurę pociąga się lakierem.
„Tygodnik Mód i Powieści”, 1877
N. 14. Gniazdko z jajkami. Robota na drutach
Otoczenie gniazdka stanowi pasek baranka robionego na drutach z białej kastorowej włóczki. Na pentelki okręca się włóczkę 2—3 razy na wskazujący i środkowy palec lewej ręki, i przerabia razem jako 1-no oczko; drugi raz przerabia się gładko. Następnie pasek spaja się w kółko, ostatnie pentelki od dołu nabiera na nitkę na derko, która przeciąga się przez środek od jednych po drugich pentelek, na to podściela się watę, układa małe jajka cukrowe lub czekoladowe i obkłada mchem zielonym.
N. 16. Kłębek w kształcie jajka,
Gotowe takie kłębki sprowadzane bywają z zagranicy, w środku bawełny ukrywa się cukierek lub jaka drobnostka którą pilne dzieci znajdują po wyrobieniu kłębka. Kitka wychodzi ze środka, tak więc mimo ubywania bawełny zachowuje się forma. Powleczenie siatkowe robi się w koło z włóczki ponsowej i ściąga w końcach na wstążeczki. Środkiem naszyty pas ze wstążki.
„Tygodnik Mód i Powieści”, 1877
N. 20 — 21 . Jajko wielkanocne z kwiatów. Forma z drutu na ryc. 21.
Najpierw z cienkiego i grubszego druciku, trzeba zrobić foremkę wskazaną na ryc. 2 1 .
Z grubszego drutu robi się kółko mające 5 i pół cent. średnicy, do którego przykręca się 6 bocznych pręcików, wygiętych w sposób wskazany, z dwóch grubszych i jednego cieńszego kawałka drutu, mających po 31 cent. długości. Z cieńszego drucika przykręca się 4-ry nóżki i przeprowadza go się na krzyż przy dolnem kółku, oraz łączy się nim w górze pręciki i daje uszko. Potem środek jajka zapełnia się ściśle mchem świeżym, a powierzchnię zdobi się w sposób wskazany, różnemi kwiatkami do cienkich, 6 — 8 cent. długich drucików, wkładanych w mech. Wstążka kolorowa przewleczona przez uszko i związana na kokardę, służy do powieszenia i przenoszenia jajka.
„Tygodnik Mód i Powieści”, 1879
N. 22 —23. Kłębek sztuczny z zającami i jajkami.
Sztuczny kłębek urządza się na drewnianym politurowanym postumencie mającym 6 cent. średnicy, w któren osadza się mocno, drut od pończochy 9 cent. długi; na drut wsadza się pudełko tekturowe 10 cent. długie, 3 do 4 szerokie a 2 wysokie, w które można schować jaką niespodziankę. Pudełka owija się nićmi w sposób wskazany osadza się z brzegów drewienka na które wsadza się zajączki cukrowe, następnie dodaje się owalnie sklejony pasek tektury 2 cent. szeroki, owinięty wstążeczką lub złotym papierem, na drut wkłada się główkę drewnianą i wykończa nawijanie w kształcie jajka, koło którego układa się w mchu małe jajka cukrowe a koszyk owinięty z nici zdobi się koronką i kokardami ze wstążki. Przez nici przesunięte są druty od pończochy.
„Tygodnik Mód i Powieści”, 1879
Tygodnik Mód i Powieści, 1880
Tygodnik Mód i Powieści, 1887 
Tygodnik Mód i Powieści, 1887 
Tygodnik Mód i Powieści, 1889 
Tygodnik Mód i Powieści, 1887
Jaja wielkanocne, i jak je farbować?
Porowata skorupa jaj z łatwością przybiera każdą barwę w gotowaniu. Zważywszy jednak, że właśnie skutkiem tego każda farba może się dostać do środka, a jaja te są najmilszą zabawką dzieci, trzeba pilnie uważać, aby farby nie były zdrowiu szkodliwe. Podajemy tutaj kilka sposobów farbowania jaj.
Każda farba musi najmniej z 5 minut gotować się w wodzie, po tym czasie dopiero wkładają się jaja, które powinny gotować się 10 minut.
Na kolor zielony farbuje się, dodawszy do wody garść zielonej trawy; na żółty, jeżeli doda się szafranu; na złoty, rzuciwszy do wody wierzchnią łuskę z cebuli; na słomiany łupami z migdałów; na bronzowy marzanną.
Chcąc mieć czerwone jaja, dodaje się brezylii; różowe, stopniując aż do purpurowego koloru, otrzymuje się ze sproszkowanej koszenilli. Jasno brązowe z esencyi kawowej. Kolor marmurkowy mamy, jeżeli jajo zawinie się w kawałeczek jedwabiu w deseń i gotuje w wodzie. Na kolor niebieski w lazurze, dodając do tego odrobinę sody. Na jajach farbowanych w lazurze, można wykonywać rozcieńczonym octem pąsowe rysunki. Ciemniejszy kolor niebieski otrzymuje się z wygotowania drzewa błękitnego; dodać do tego łyżkę octu, to będą koloru fiołkowego ; a jeżeli zamiast octu dać na koniec noża soli, potażu, otrzymuje się kolor czarny, bardzo stosowny do białych rysunków.
Rysunki na tych jajach wyglądają bardzo ładnie. Ogólne jest mniemanie, że powinny być rysowane woskiem przed gotowaniem. Rysunek taki jednak wygląda brzydko i niezgrabnie. Natomiast piórem gęsiem dobrze zaciętem, maczanem w kwasie solnym, rozcieńczonym wodą, można wykonywać bardzo ładne rysunki, podpisywać imiona i t. p.
Półmisek napełniony kolorowanemi jajami, przedstawia tak powabny widok, że głośne okrzyki zachwytu uradowanej dziatwy, niejednej matce wynagrodzą pracę i trudy podjęte przy farbowaniu.
Marya Gruszecka, Illustrowany kucharz krakowski dla oszczędnych gospodyń, Kraków, ok. 1898
U nas słyną pisanki, których opisom poświęcone są specyalne broszury badaczy ludu wiejskiego; one to wytworzyły, z rozwojem smaku i gustu mieszczan, całe szeregi najprzeróżniejszych cacek w formie jajka, z których niejedne, zależnie od misterności wykończenia, dochodzą do cen bajecznych. Cukiernicy wyrabiają je z cukru i czekolady, galanteryjnicy z rozmaitych artykułów, jubilerzy ze złota i drogich kamieni. Bywają jaja mniejsze i większe, a mieszczą się w nich często siurpryzy, cenniejsze od samej powłoki zewnętrznej.
Mieczysław Rościszewski, Pani domu. Skarbiec porad praktycznych dla Polek wszelkich stanów, Warszawa, 1904
Od niepamiętnych czasów zwyczaj każe mieć na Wielkanoc jaja zabarwione na wszystkie kolory. Sposoby barwienia były dawniej wielce cenione, przechodziły z matek na córki, jakby sekrety zawodowe. Używano przeważnie barwników roślinnych, ale sposoby prowadzące do celu były trudne, skomplikowane i sztuka nie zawsze się udawała.
Dziś sposoby te, wynalazki naszych prababek poszły w zapomnienie skutkiem pojawienia się daleko żywszych, tańszych a równie niewinnych jak tamte barwników anilinowych, przy pomocy których bardzo pewnie i łatwo osiągamy cel zamierzony.
Nie wszystkie jednak farby anilinowe nadają się w jednakowym stopniu do jaj wielkanocnych; przedewszystkiem te tylko, które łatwo się rozpuszczają w wodzie. Najodpowiedniejszemu wydają się nam: błyszcząca zielona (Brillantgrün) eozyna, wezuwina, morskobłękitna (marine blau) metyl fiolet i fuksyna.
Zresztą w każdym większym składzie farb znajdują się małe próbki barwników anilinowych po 5 kop. paczka, można więc wybrać, zasięgnąwszy zdania sprzedającego, rozmaite odcienie.
Samo zabarwianie jaj odbywa się w następujący sposób:
Barwnik mieszamy w stosunku 1 części na 10 dekstryny (dostanie w składzie aptecznym); jeden gram tej mieszaniny rozpuszczamy w 50 gr. wody ciepłej (jeżeli dużo jaj, to trzeba wziąść 10 grm. mieszaniny na pół kwarty wody) i w tym roztworze maczamy ugotowane na twardo, czyste i jeszcze gorące jajka.
Trzymać je w farbie dopóki się ciemno nie zabarwią.
Dekstryna ma na celu rozrzedzenie farb i lepsze utrwalenie jej na skorupce jaja.
Ponieważ przeważna większość farb anilinowych nie szkodzi zdrowiu, to wobec bogactwa odcieniów znanych i małego kosztu, możemy mieć na Wielkanoc jaja nie we trzech, a w dziesięciu nawet kolorach i ułożyć je bardzo malowniczo, we wzory, na półmiskach.
Kolorowane jaja wielkanocne, w: „Tygodnik Mód i Powieści”, 1904
Jajka wielkanocne, pisać na nich można wierszyki i umieszczać rysunki, jeżeli się piórko gęsie umacza w kwasie solnym i tem pisze. Gdy pismo uschnie, gotować jajka przez 3 minuty w przygotowanej farbie.
800 rad praktycznych dla kobiet do użytku domowego ułożone w alfabetycznym porządku, Bytom 1905
Pisanki przygotowywać w ten sposób: deseń na jajku narysować piórem umoczonym w kwasie solnym, a gdy napis wyschnie, gotować jajka przez trzy minuty w przygotowanej farbie.
Paulina Szumlańska, 600 rad i doświadczeń gospodarskich, wyd. 2, Warszawa 1911
Na podobny temat: Wypieki wielkanocne - baby, Wypieki wielkanocne - mazurki
