Czas Emancypantek

Jak się zachować na balu

Na oczach tylu osób należało szczególnie uważać na zasady, gdyż każde odstąpienie od nich rozniosłoby się szeroko i daleko.

Krzesło, na którym panna siada podczas balu, powinno być zawsze blisko matki albo osoby, która podjęła się opieki matkowania, szaperonowania (chaperonner), jak to mówimy z francuska. O ile możności powinna starać się nie siadać gdzieindziej, w oddalonych kątach salonu albo w innych pokojach.

Zwyczaje towarzyskie (Le savoir-vivre) w ważniejszych okolicznościach życia przyjęte, według dzieł francuskich spisane, Kraków 1876

Panna powinna tak być na bal ubraną, aby nie zgubiła ani jednego kwiatka z włosów, aby nie potrzebowała wychodzić poprawiać suknię lub przyszywać coś do swej toalety. Dobrze wychowana osoba nie postrada na ślizkiej posadzce salonu do tańca ani jednej wstążeczki ani... swego serca.

Zwyczaje towarzyskie (Le savoir-vivre) w ważniejszych okolicznościach życia przyjęte, według dzieł francuskich spisane, Kraków 1876

W ciągu balu ani tancerz ani tancerka nie powinni zdejmować rękawiczek, tem mniej jeszcze tańczyć bez takowych.

Zwyczaje towarzyskie (Le savoir-vivre) w ważniejszych okolicznościach życia przyjęte, według dzieł francuskich spisane, Kraków 1876

W dawnych czasach, damy, idąc na bal, używały znacznie więcej drobnych przyborów, bez których obchodzą się teraz doskonale. I tak woreczków do gry, bukietów i flakoników z woniami, nikt już prawie nie używa, osobliwie pierwszych i ostatnich. Wachlarz, chusteczka do nosa wystarczają dziś najzupełniej. Nie należy dziś trzymać chustki ostentacyjnie, jak to dawniej praktykowanem było, w środku, aby końce koronkowe zwieszały się niedbale; przeciwnie, potrzeba ukrywać j całkowicie w ręku. Ani wachlarza ani chustki, nie potrzeba zostawiać na miejscu idąc do tańca, należy tylko umieć zręcznie trzymać oba te przedmioty. Nader niestosownem i niewłaściwem jest, jeśli młoda osoba, ukryta za wachlarzem, śmieje się i rozmawia pocichu z tańczącym z nią kawalerem.

Zwyczaje towarzyskie (Le savoir-vivre) w ważniejszych okolicznościach życia przyjęte, według dzieł francuskich spisane, Kraków 1876

Gospodarz domu powinien się starać przedstawić wszystkich tancerzy wszystkim tancerkom; czasami jednak jest to rzecz trudna i prawie niepodobna do uskutecznienia, osobliwie na balach gromadzących paręset zaproszonych; wtedy śmiesznem byłoby, gdyby panie formalizowały się zbytecznie i chciały tańczyć tylko z mężczyznami, którzy byli im przedstawionymi. Byłoby to rodzajem niegrzeczności dla gospodarzy domu i wyrokiem skazującym je na częste i przedłużone odsiadywanie na krześle. Rzecz ma się przeciwnie na wszystkich balach publicznych i dworskich; wspomnieliśmy już powyżej, jak wtedy postąpić wypada. Zresztą żaden dobrze wychowany młody człowiek nie odważy się zaprosić panny do tańca, nie zaprezentowawszy się jej, lub rodzicom, przez znajomego lub przyjaciela.

Zwyczaje towarzyskie (Le savoir-vivre) w ważniejszych okolicznościach życia przyjęte, według dzieł francuskich spisane, Kraków 1876

Aczkolwiek wszelka poufałość pomiędzy młodemi ludźmi na balu jest surowo zakazaną, przyjętem jest jednak, aby w kontredansie i mazurze panna rozmawiała z kawalerem. W rozmowie unikać i strzedz się potrzeba obmawiania; przedmiotem konwersacyi może być piękność balu, uprzejmość i gościnność gospodarzy, elegancya toalet i..... gorąco. Przyznać potrzeba, że w tym zakresie, jedynie młodym ludziom dozwolonym, trudnem jest złożyć dowody dowcipu, a rozmowa płynąca wolnym biegiem po tak pospolitej i jałowej treści niemało przyczynia się do nadania światowym zebraniom bezmyślnego charakteru, tak nieznośnego dla ludzi rozumnych i wykształconych.

Zwyczaje towarzyskie (Le savoir-vivre) w ważniejszych okolicznościach życia przyjęte, według dzieł francuskich spisane, Kraków 1876

Właściwem jest i przyzwoitem, kiedy młodzi ludzie unikają na balu gry w karty i nie zbliżają się do zielonych stolików, przy których wolno jest szukać rozrywki tylko osobom podeszłego wieku.

Zwyczaje towarzyskie (Le savoir-vivre) w ważniejszych okolicznościach życia przyjęte, według dzieł francuskich spisane, Kraków 1876

Damy niezdejmując nigdy podczas balu (również jak i mężczyźni) rękawiczek, nie trzymają teraz w rękach nic prócz wachlarza, i co najwyżej chusteczki, którą ukrywać trzeba, zamiast jak dawniej bywało, ostentacyjnie pokazywać.
Dobrze jest przyzwyczaić się do tańczenia z wachlarzem i chusteczką w ręku, ażeby niepotrzeba ich było ciągle szukać po stołkach lub wysyłać za poszukiwaniem swych danserów.

Spirydion, Kodeks światowy czyli Znajomość życia we wszelkich stosunkach z ludźmi. Na podstawie dzieł Pani d'Alq ułożył, Warszawa, Kraków 1881

Na balu pamiętaj do jakiego tańca zaangażowałeś damę i z kim masz ,,vis-a-vis”, abyś z tego powodu siebie i tancerki nie naraził na przykrość, a nawet jak się to często zdarza i na awanturę.
Nie bądź także natarczywym przy zamawianiu, dowodzi to bowiem także złego wychowania. Być może iż tancerce nie jest dogodnem tańczyć z tobą, lub jest zmęczona; życzenie kobiety powinno być d]a ciebie prawem , do niego więc bezwarunkowo zastosować się musisz.

Adam Kieł, Sztuka przypodobania się płci pięknej. Wydał i przeciwnikom celibatu poświęcił…, Warszawa 1881

Przy rzeczywistych balach większa panuje etykieta. Młode damy przybywają w wonnych toaletach, białej i jasnej barwy, ozdobionych wstążkami i kwiatami. Wachlarze i bukiety należą do uzupełnienia stroju. Bukiety w czasie tańca zostawia się na krześle. Biało - lśniące (glacé) rękawiczki i jedwabne trzewiki lub buciki (białego koloru) są niezbędne w dobrem towarzystwie. Moda jednak przy nieustannych zmianach, może rychło inne zwyczaje wprowadzić.

Wskazówka dobrego tonu dla dorastających panienek, Lwów, 1882

Na bale zaprasza się z przezorności więcej mężczyzn, aby panie nie były skazane na niemiłe pauzy w czasie tańców.

Wskazówka dobrego tonu dla dorastających panienek, Lwów, 1882

Jeżeli dama została zamówioną do tańca, natedy musi słowa dotrzymać, chociażby dla niej był przyjemniejszy tancerz drugi, zgłaszający się później. Panienki mają do tańca zazwyczaj dar wrodzony, a zatem nie potrzebujemy tu dawać specjalnych przepisów tańczenia, którego nauka nic bywa zwłaszcza zaniedbywaną. Natomiast z innego punktu robimy dla kobiet uwagę o tańcu. Jest on przyjemnością, do której pierwszeństwo ma młodość. Starsze panie, zamężne lub nie, skoro dochodzą do lat trzydziestu, dobrze zrobią, gdy w ogóle nie — albo tylko wtedy będą tańczyć, kiedy liczba mężczyzn jest znaczną, a młodszym osobom nie brakuje tancerzy. W każdym innym wypadku byłoby niestosownem , dawać pierwszeństwo młodszym, w tym jednak wymaga tego dobry ton i delikatność.

Wskazówka dobrego tonu dla dorastających panienek, Lwów, 1882

Na balu pozostać do samego końca nic wypada tak samo, jak odejść ostatnią z innego towarzystwa. Do ostatnich tańców nic trzeba więc przyjmować zamówień, mianowicie ze względu na potrzebę ochłodzenia się i odejścia przed zakończeniem zabawy.

Wskazówka dobrego tonu dla dorastających panienek, Lwów, 1882

Młoda kobieta nie powinna bywać na balach bez męża, gdyby jednak nie mogła odmówić, musi wejść z jaką osobą starszą i z nią razem opuścić zabawę. Na balach publicznych bezwarunkowo nie może ukazać się bez męża.

Skarbiec dla rodzin w mieście i na wsi, tom I, Wydawnictwo Biesiady Literackiej, Warszawa 1888

Tańce prowadzi uproszony przez gospodarza młodzieniec, albo syn domu. On wskazuje muzyce co ma grać, wymyśla figury w mazurze, zaczyna bal i tańczy zawsze w pierwszą parę, wybierając panią, której się należy to odznaczenie, zazwyczaj mężatkę. Nie wolno mu odchodzić przed końcem balu. Inna młodzież obowiązana jest poddać się jego kierownictwu i powtarzać w mazurze te figury, które on tańczy.

Skarbiec dla rodzin w mieście i na wsi, tom I, Wydawnictwo Biesiady Literackiej, Warszawa 1888

Panna siedzi zwykle obok matki i przyjmuje zaproszenie każdego tancerza, choćby był brzydki i niezgrabny. Odmowa w takim razie mogłaby ją narazić na wielkie nieprzyjemności. Jeżeli jest już zamówioną, grzecznie powiada o tem tancerzowi. Powinna, także uważać na figury w mazurze, żeby nie sprawiać zamieszania i nie psuć harmonii tańca. Szukać mężczyzn po innych pokojach do figury, wybierać ciągle jednego jest bardzo niewłaściwie. Powinna pamiętać do jakich tańców jest zamówioną, żeby ich nie przyrzekać komu innemu, z takiego bowiem roztrzepania, czy nieuwagi, często bardzo smutne wynikają następstwa. Panna nie daje do ręki tancerzowi wachlarza ani bukietu, gdyż to oznacza pewną poufałość w stosunkach, tembardziej nie może darować mu kwiatka. Tańcząc, powinna trzymać w ręku wachlarz i chusteczkę, bukiet może zostawić na krześle lub powierzyć go przyjaciółce. Mężczyzna tak samo nie rozstaje się z szapoklakiem. Szeptać lub śmiać się za wachlarzem jest wielką niewłaściwością.

Skarbiec dla rodzin w mieście i na wsi, tom I, Wydawnictwo Biesiady Literackiej, Warszawa 1888

W balowem okryciu nie wchodzi się dziś do salonu.

„Bluszcz”, 1897

W zaproszeniu początek zabawy oznacza się zwykle na godzinę 10-tą. Nie należy się jednak zbytnio spieszyć (…), dopiero od godziny 11 goście zaczynają napływać masą.

„Bluszcz”, 1897

Na bale znowu nie trzeba przychodzić ani zbyt wcześnie, ani za późno. Młoda kobieta nie pójdzie nigdy sama, ale ze swą przyjaciółką, której męża weźmie za swego przewodnika. Pod tym względem nie może być żadnych wyjątków, to jest, że i odprowadzić do domu z balu musi ją zawsze przyjaciółka ze swym mężem.

Spirydion, Kodeks światowy czyli Znajomość życia we wszelkich stosunkach z ludźmi Na podstawie najlepszych źródeł ułożył, Wydanie czwarte, Warszawa, Kraków 1898

Młode panienki powinny siedzieć na miejscu przy matce; młoda kobieta zaś siedząco słucha tego, co do niej mówią mężczyźni, nie zdejmuje też rękawiczek nigdy, nawet gdy spożywa chłodniki.

Spirydion, Kodeks światowy czyli Znajomość życia we wszelkich stosunkach z ludźmi Na podstawie najlepszych źródeł ułożył, Wydanie czwarte, Warszawa, Kraków 1898

Pan i pani domu mogą wziąć udział w tańcach, szczególniej przy ich rozpoczęciu, w chęci ożywienia zabawy; ale bezwarunkowo powinni usunąć się, gdy zabawa idzie już żywem tempem, aby zająć się wyłącznie obowiązkami, przywiązanymi do ich gospodarskiej godności.

Przewodnik życia światowego, Warszawa 1900

Tylko krewny, dawny przyjaciel, lub ktoś wyższe zajmujący stanowisko, może zaproponować kobiecie przejście do bufetu, urządzonego w salonie. Pan domu zwraca się z tem do pań, którym pragnie okazać wyróżniającą grzeczność, lub – to już obowiązek delikatności – do najbardziej zaniedbanych.
Kobieta może powiedzieć mężczyźnie – który zaproponować jej tego nie śmie – aby poprowadził ją do bufetu. Młoda panna tylko staremu krewnemu, czy przyjacielowi ojca, może sama w tym celu podać rękę.

Przewodnik życia światowego, Warszawa 1900

Młode mężatki mają na sobie kosztowne toalety Jedwabne, aksamitne i koronkowe jasne, przybrane kwiatami. Młode panny mają sukienki powiewne, lekkie, w barwach marzeń. Odcienie blade, niepewne lub skromna sukienka biała z tiulu albo muślinu, lekko wycięta dookoła szyi. Dekolty wszelkiego rodzaju uchodzą na balu; do toalety jednak bardzo strojnej dekolt jest warunkiem nieodzownym; ramiona zupełnie obnażone, stanik trzyma się ledwie na wąziutkiej szelce. Rękawiczki bardzo długie okrywają prawie całe ręce: białe są najodpowiedniejsze do wytwornych toalet.
Karnecik balowy umieszcza się w pasku lub w dołku za stanikiem. Wachlarz trzyma się w ręku, podczas tańca kładzie się go na krześle. Chusteczkę nadzwyczaj misterną, »utkaną rączkami wieszczek,« należy umieścić w otworze rękawiczki na dłoni. Trzewiczki na wysokich obcasach, atłasowe, w kolorze sukni.
Panowie mają na balach: frak, spodnie czarne, kamizelkę wyciętą w serce, biały krawat, białe rękawiczki, lakierki i klak pod pachą; ten ostatni, w czasie tańca, zostawiają na krzesłach tancerek. Spinki do gorsu zmieniają się zależnie od mody. Fraki kolorowe przestały być w użyciu, strój klasyczny panuje niepodzielnie.
Za okrywadło służy specyalny płaszcz, zwany „macfarlane,” o szerokich rękawach, bardzo wygodny. Kto go nie posiada, okrywa się futrem lub… paltotem sukiennym.
Młode panny mają narzutki gronostajowe, lub z innego lekkiego futerka, lubo najczęściej widujemy je w „entrée du bal” białych atłasowych z puszkiem łabędzim, ciepło podwatowanych. Płaszcze pań natomiast odznaczają się nadzwyczajną wspaniałością i bogactwem; są nadzwyczaj długie, prawie do kostek.

Mieczysław Rościszewski, Pani domu. Skarbiec porad praktycznych dla Polek wszelkich stanów, Warszawa, 1904

Panowie nie siadają w sali, – chyba, że mają jakieś zlecenia do zakomunikowania której z pań, – wtedy, o ile jest miejsce, mogą się przysiąść, ale na bardzo krótko. Zresztą stoją w zagłębieniach okien lub we drzwiach.

Mieczysław Rościszewski, Pani domu. Skarbiec porad praktycznych dla Polek wszelkich stanów, Warszawa, 1904

Młoda mężatka nie powinna przyjeżdżać na bal bez męża lub, w jego nieobecności, bez przyjaciółki i jej męża.